Дали може нов протокол меѓу Скопје и Софија да го надмине застојот во преговарачкиот процес на Северна Македонија со ЕУ и колку тој би бил прифатлив за двете страни? Ова се прашањата што се наметнуваат откако со таков предлог излезе претседателката Гордана Сиљановска-Давкова.
Северна Македонија ја „живее“ четвртата година откако ја одржа првата меѓувладина конференција со Брисел, но не отвори ниту еден кластер од пристапните преговори со ЕУ бидејќи за тоа е потребно да ја вметне бугарската заедница во Преамбулата од Уставот. Бугарија инсистира на исполнување на овој услов, а македонската влада бара гаранции дека ќе нема нови „непринципиелни“ условувања.
Евентуален нов протокол што би го потпишале двете страни, како што предлага Сиљановска-Давкова, би можел да биде излез од ситуацијата, сметаат дел од аналитичарите со кои разговараше Радио Слободна Европа (РСЕ). Но истакнуваат дека е сепак голем прашалник дали на тоа би се согласила и Бугарија.
„Можноста за потпишување на нов протокол е можна и прифатлива иницијатива доколку во тој трет протокол се предложат ставови коишто се корисни, пожелни и добронамерни за двете страни“, вели за РСЕ поранешниот македонски амбасадор во Софија, Марјан Ѓорчев.
Ваквата опција тој ја гледа преку Договорот за пријателство, соработка и добрососедство меѓу двете држави, кој според него, дава „недвојбена можност тој да биде дополнет со конструктивни анекси кои се плод на усогласена дипломатска активност“.
За ова, Ѓорчев се повикува на членот 13 (став 2) од Договорот каде меѓу другото се наведува оти „може да биде изменет со писмена согласност меѓу двете договорни страни“.
Конструктивните предлози може да ја придвижат оперативноста на Договорот што, според Ѓорчев, го посакуваат двете страни.
Покажување проактивност и креативност
Нов протокол, како опција треба сериозно да се разгледа од страна на власта во Скопје, смета и извршниот директор на невладината Евротинк – Центар за европски стратегии, Димитар Николовски. Иако, како што вели тој, шансите за нејзин успех се мали.
„Сепак, би покажале нова проактивност и креативност за решавање на проблемот и откочување на евроинтеграциите. Не очекувам од бугарска страна да се прифати таков протокол, особено зашто во мај 2025 година во бугарското собрание едногласно се донесе резолуција во која одлучуваат дека не треба воопшто да се излегува од договорената преговарачка рамка, па трет протокол би се косел со оваа одлука“, вели Николовски за РСЕ.
Токму на оваа резолуција на 24 ноември, како што пренесоа бугарските медиуми, потсети и шефот на бугарската дипломатија Георг Георгиев велејќи дека пратениците со 209 гласа ја усвоиле одлуката обврзувајќи ја Владата во Софија да се придржува само до консензусот од 2022 година и ништо друго. Затоа тој порача дека улогата на неговиот македонски колега Тимчо Муцунски е да ја убеди владата во Скопје да се придржува до истиот консензус.
Постои ли излез?
А, за излез од монеталната ситуација, покрај евентуален нов протокол, потребно е да биде јасно претставено кои се позициите на државата за претходниот на кој постојано потсетува и бугарската страна.
„Излез од постојниот статус кво е возможен само ако нашата страна јасно, недвојбено и искрено ги претстави пред бугарската страна нашите позиции дека Р.Македонија нема можности согласно својата Декларација за црвените линии од 2022 да дозволи ревизија на историјата, туторство во образовниот систем и обиди за туѓи интервенции во македонската колективна меморија“, вели ексамбасадорот Ѓорчев.
Но, сите останати можности за соработка во областа на културата, економијата, енергетиката, туризмот, локалните самоуправи, транспортот, нагласува тој, „од наша страна треба да бидат целосно поддржани со конкретни иницијативи, проекти и планови за нов подем во двонасочниот македонско-бугарски комуникациски канал“.
Што предложи Сиљановска, а што велат власта и опозицијата
Идејата за нов протокол претседателката Сиљановска-Давкова ја даде за време на гостувањето во ТВ 24 алудирајќи дека тоа би било креативно решение.
„Има протокол, тоа е записник обичен потпишан од двајца министри. Со записник вие менувате меѓународен Договор или му додавате. Отворете го Договорот за пријателство и добрососедство, еден збор нема таму за уставни измени. Тогаш нека бидат креативни, трет протокол нека усогласат во кој ќе кажат дека не може прашањата врзани за историјата, културата и идентитетот да бидат услов“, рече Сиљановска-Давкова на на ТВ 24 на 21 ноември.
Во Бугарија нема никаква официјална реакција на предлогот на Сиљановска за евентуален нов протокол со Северна Македонија.
За ваквиот предлог и македонската Влада засега не коментира посочувајќи дека ставовите кои ги изнесува претседателката произлегуваат од уставните надлежности коишто ги има.
„Во тој контекст, не би оделе во насока на нивна над-синхронизација или дополнително интерпретирање. Како Влада, повеќепати досега јавно сме го потврдиле нашиот став по овие прашања“, велат од Владата за РСЕ.
Оттаму не одговорија дополнително на прашањата дали во Владата се разгледува оваа опција и дали евентуално е разговарано со Бугарија и ЕУ за трет протокол.
„Во врска со Вашето прашање Ве информираме дека остануваме на претходно дадениот одговор“, гласи одговорот од владината прес-служба.
Додека власта не коментира, опозицијата критикува. Социјалдемократите излегоа со порака дека „граѓаните се веќе уморни од нови празни зборови“ и ја обвинија власта дека бара само нови изговори.
„Велеа дека можат да обезбедат подобар договор со Бугарија, дека можат да обезбедат нова преговарачка рамка, дека се во периметарот. Ништо од тоа не се случи. Сметаме дека ова е само уште еден измислен изговор да не продолжат реформите и да не продолжи европскиот пат на земјата“, рече портпаролката на СДСМ, Богданка Кузеска коментирајќи го предлогот на Сиљановска-Давкова.
Прво Договор, потоа вето, па компромисi и протоколи
Во времето на владеењето на СДСМ, Северна Македонија и Бугарија во 2017 потпишаа Договор за пријателство, соработка и добрососедство, но во 2020 Софија стави вето за почеток на преговорите вето за почеток на пристапните преговори на Скопје со ЕУ поради спор околу јазикот, историјата и бугарското малцинство.
Со посредство на европските партнери, во 2022 беше пронајден компромис за преговарачката рамка на Северна Македонија која прифати во Преамбулата од Уставот, покрај постоечките, да се додаде и бугарската заедница, а од друга страна, се задржа чистата формулација за македонскиот јазик со тоа што Бугарија даде унилатерална изјава во која го изрази својот став за ова прашање. Тогаш беше потпишан и протокол меѓу министрите за надворешни работи, Бујар Османи и Теодора Генчовска.
Уставен одлучува за протоколот
За протоколот, се води постапка пред Уставниот суд кој во август реши да отвори предмет и да се произнесе дали тој се коси со Уставот или не.
Пред судот од страна беше оспорено тоа што тој не бил ратификуван во Собранието, „произведува штетни дејствија врз идентитетските прашања за македонскиот народ, јазик и држава“. Одлука од Уставен сè уште нема.
Бујар Османи, како министер за надворешни работи по потпишувањето во 2022 тврдеше дека станува збор за протокол кој е базиран на реципроцитет. На брифинг со новинари, тогаш рече дека Протоколот „во својата правна суштина е записник од состанок“, во кој има дневен ред, преглед на политичкиот дијалог, средбите и активностите, потоа преглед на секторска соработка и на меѓуресорските работни групи, како и пет теми за кои двете држави треба да преземаат мерки.
Петте теми се однесуваат на историјата, поддршка на ЕУ интеграцијата, говорот на омраза, територијалните претензии и рехабилитацијата на жртвите на репресија од комунистичкиот режим.
