Откако Радио Слободна Европа (РСЕ) веќе објави дека новиот Закон за индустриски емисии ѝ овозможува на индустријата да сокрива што согорува под превезот на „деловна тајна“, и да добие уште две години за усогласување со ЕУ-стандардите за загадување, истото законско решение им дозволува на фабриките легално да загадуваат над дозволените граници – дури шест месеци во континуитет и дополнителни 500 часа годишно.
Член 59, став 9 од новиот Закон им дозволува на операторите привремено да работат над утврдените гранични вредности на емисии до шест месеци, а дополнително е предвидено годишно надминување на дозволените граници за загадување до 500 часови, при што доказите за таквото работење се обезбедуваат преку мониторинг што го спроведува самата индустрија.
Законско решение отвора простор за „легални прекршувања“, според Бојан Трпевски од Македонското здружение на млади правници. Тој смета дека тоа не е случајно, туку дека директно го следи македонскиот контекст и силната зависност на државата од РЕК Битола - најголемата електрана на јаглен која е под контрола на владината компанија за производство на електрична енергија – Електрани на Северна Македонија (ЕСМ).
„Ваквите околности не може јасно да се забележат во директивата на ЕУ. Според мене дополнувањето на македонскиот закон со вакви дополнителни околности, кои ги нема во директивата од ЕУ, е токму поради зависноста на државата од РЕК Битола“, вели Трпевски за Радио Слободна Европа.
Северна Македонија во процесот за пристапување во ЕУ ги следи обврските за усогласување на националното законодавство со европското, вклучително и стандардите од Директивата за индустриски емисии 2010/75/ЕУ, која го уредува начинот на контролирање и ограничување на загадувањето од големите индустриски постројки.
РЕК Битола: Главен извор на енергија, но и најголем загадувач
Термоелектраната на јаглен РЕК Битола е клучна во производството на електрична енергија во Северна Македонија, обезбедувајќи меѓу 50 и 70 отсто од вкупното годишно производство. Во исто време, таа е главен извор на загадување од согорување на јаглен.
Според податоците од ново истражување на граѓанската мрежа Бенквоч (Benkwatch) за термоелектраните во регионот, во 2024 година двата блока на РЕК Битола за 11,4 пати ја надминале горната граница на дозволени емисии на сулфур диоксид.
Според тоа оџаците на РЕК Битола во 2024 година испуштиле скоро 85.000 тони сулфур диоксид, а горната граница според стандардите на европската Енергетска заедница е да не бидат надминати околу 7.500 тони.
Со тоа електраната е на листата најголеми загадувачи во регионот, но и покрај тоа државата со новиот Закон за индустриски емисии од една страна вели дека се усогласува со ЕУ, додека од друга дозволува постројките како РЕК Битола да ги надминуваат дозволените граници на загадување. Дополнително, ажурираниот Национален план за енергија и клима (НЕКП) од 2025 година, предвидува постепено укинување на јагленот до 2030 година и затворање на двата блока на РЕК Битола во период 2028–2030 година.
Министерството за животна средина и просторно планирање до објавувањето на текстот не одговори на ниту едно од прашања на Радио Слободна Европа: дали со новиот закон се отвора можност за легално надминување на граничните емисии, дали исклучоците се наменети за РЕК Битола и дали ваквото решение е целосно усогласено со европските стандарди?
Министерството не одговори ниту на претходното барање од РСЕ, кога го прашавме зошто во Законот се воведува можност одредени податоци да се кријат под ознака „деловна тајна“.“
Во однос на РЕК Битола, Бојан Трпевски од Здружението на млади правници посочува дека според карактеристиките и технологијата на термоелектраната, јасно се гледа дека одредбите од Членот 59 се креирани токму за неа.
На пример, Членот предвидува можност за отстапување од граничните вредности во одредени ситуации, како староста и истрошеноста на постројката, дефекти во опремата или други технолошки околности, што според Трпевски директно кореспондираат со реалните услови во кои работи РЕК Битола.
Претходни отстапки - работа без еколошка дозвола
Трпевски додава дека и претходните отстапки за РЕК Битола покажале дека институциите толерирале работење на постројката без еколошка дозвола, посочувајќи на измените во Законот за животната средина во 2022 година.
Тој нагласува дека клучно е како ќе се применуваат новите одредби од Законот за контрола на индустриски емисии. Иако енергетскиот сектор е комплексен, во ситуација кога РЕК Битола продолжува да работи и нејзиното затворање е неизвесно, според него мора итно да се инвестира во технологијата и капацитетите на постројката за таа да ги постигне еколошките стандарди во најкраток рок. Исклучоците од законот, додава, треба да се користат единствено како исклучок, а не како оправдување за продолжување на недостатокот на инвестиции.
Радио Слободна Европа претходно објави дека новиот Закон за контрола на индустриски емисии дозволува информации за работењето на големите индустриски постројки да останат недостапни за јавноста ако се прогласат за „деловна тајна“. Министерството за животна средина ќе одлучува кои податоци ќе бидат ограничени, без да постои можност за жалба или оспорување пред суд.
Исто така дека Собранието го донесе Законот кој ја воведува европската практика на најдобри достапни техники (НДТ) и воспоставува јавен регистар со сите индустриски постројки и нивните емисии, но примената на законските одредби ќе стапи на сила за две години.
