Индустријата ќе може да сокрива какви хемикалии, суровини и материјали согорува и сето тоа да биде под превезот на „деловна тајна“, ако државата тоа го одобри.
Ова го предвидува новиот Закон за контрола на индустриските емисии, кој ѝ дозволува на големата индустрија да бара од Министерството за животна средина и просторно планирање (МЖСПП) одредени нејзини информации да станат недостапни за јавноста, иако токму тие податоци можат да откријат дали фабриките го загрозуваат здравјето и животната средина.
Така, според Законот, детали за дизајнот на одредена фабрика или за суровините и хемикалиите што ги користи може да бидат прогласени за „деловна тајна“ ако компанијата така наведе во нејзиното барањето за еколошка дозвола. Потоа Министерството за животна средина ќе решава дали тие информации ќе станат јавно недостапни или не.
„Ваквото законско решение е проблематично“, оценуваат правните експерти од Здружението на млади правнци на Македонија, додека здружената иницијатива „Зелен Хуман Град“ најави оспорување на законот пред Уставниот суд.
Од „Зелен Хуман Град“ сметаат дека воведувањето на институтот „деловна тајна“ може да доведе до прикривање на информации, што, според нив, би значело „дека обичниот граѓанин ќе нема право да знае дали Усје, на пример, гори отпад, гуми или друг токсичен елемент“.
РСЕ побара одговор од Министерството за животна средина зошто се воведува „деловна тајна“ за индустријата, но до објавување на текстот не добивме одговор. Инаку, Министерството се уште чека нов министер откако досегашниот, Изет Меџити ја напушти функцијата и по локалните избори стана градоначалник на Чаир.
Европски стандарди со можност за сокривање информации
Законот за контрола на индустриски емисии кои ќе стапи на сила за две години, а беше изгласан на почетокот на овој месец во Собранието со цел државата да се усогласи со стандардите за загадување на Европската Унија.
Членот 24 предвидува информациите што ги доставуваат индустриските оператори да може да бидат прогласени за „информации со ограничен пристап“ ако тоа го дозволи Министерството за животна средина и просторно планирање (МЖСПП).
Според Член 24, став 8 податоците се објавуваат само доколку не содржат деловна тајна, што значи дека Министерството може да задржи одредени информации недостапни за јавноста.
Здружението на млади правници на Македонија оценува дека тоа во пракса може да биде проблематично, особено како што велат, доколку Министерството не развие ригорозно рестриктивен пристап кога ќе одлучува по ваквите барања од инвеститорите.
„Она што дополнително сметаме дека е проблематично во законското решение е што Законот не предвидува обврска за Министерството за животна средина ваквото решение да го објави јавно, ниту пак изрично предвидува право на јавноста или засегнатата јавност истото да може да го оспори пред суд“, вели за РСЕ Бојан Трпевски од Здружението на млади правници.
Се ограничува јавната контрола
Со законот за првпат се воведуваат европските стандарди за најдобри достапни техники (НДТ) и се воспоставува јавен регистар на сите индустриски постројки и нивните емисии, а Министерството за животна средина најави построги инспекциски контроли, повисоки казни и зајакнување на надзорот со нов кадар и модерна опрема.
Но, она што дополнително е загрижувачки, според Млади правници (МЗМП), е што законот не предвидува обврска Министерството за животна средина решенијата за прогласување на деловна тајна да ги објавува јавно, како и право на јавноста решенијата да ги оспорува пред суд.
Од Млади правници велат дека во тој случај јавноста може да остане без клучни информации за работата на индустријата.
„Тоа би ја оневозможило стручната и засегнатата јавност навреме да поднесе релевантни забелешки на барањата за еколошки дозволи и би ги нарушило принципите на превенција, претпазливост и учество на јавноста што ги пропишува законот“, велат од ЗМПМ.
Дополнително, таквата практика може да ја доведе државата во судир со Архуската конвенција, која бара исклучување на информации да биде ретко и строго оправдано, велат од здружението.
„Доколку Министерството постапува спротивно на меѓународните стандарди, тогаш тежината на заштитата на јавниот интерес паѓа врз управното судство“, велат од Здружението на млади правници.
Транспарентност се бара пред добивање на еколошка дозвола
Сепак, Млади правници објаснуваат дека пред индустријата воопшто да побара еколошка дозвола, според новиот Закон, таа мора да помине низ постапка за оцена на влијанието врз животната средина.
Во оваа фаза, велат правниците, се анализираат сите аспекти на проектот, а јавноста има право да добие целосни информации и да поднесува забелешки.
„Засега, Законот за животната средина не дозволува сокривање податоци во оваа постапка, што значи дека клучните информации треба да бидат јавно достапни уште пред да се стигне до интегрираната дозвола“, велат од Млади правници.
Од Здружението укажуваат дека јавноста треба внимателно да го следи донесувањето на новите измени на Законот за животна средина, кои допрва треба да влезат во собраниска процедура, каде се регулира токму постапката за оцена на влијанието врз животнта средина, која ја гарантира транспарентноста пред да се активираат новите механизми од Законот за индустриски емисии.
На измените предложени од Министерството за животна средина, Здружението на млади правници поднело коментари, но велат дека сè уште немаат добиено одговор од Министерството.
Екстремно загаден воздух, изразена енергетска сиромаштија, неефикасно управување со отпад и бавен напредок во енергетска транзиција нотираше европскиот извештај за животната средина за 2025 година за Северна Македонија објавен од Европската агенција за заштита на животната средина. Во него се наведува дека околу 3.800 животи се губат годишно поради изложеноста на загаден воздух и ова претставува 17,7% од вкупната смртност на населението, што ја прави Северна Македонија меѓу најзагадените земји во Европа.
