Започна со проширување на Институтите Конфучие и заеднички академски програми, а заврши со капитално-економски и инфраструктурни договори и технолошки прилив. Денес, присуството на Кина во шесте земји од Западен Балкан е раширено, од културна до економска дипломатија.
Експанзијата на присуството на Балканот се случува од 2013-14 година, кога Кина ја започна иницијативата „Појас и пат“.
„Појас и пат“ е најголемиот инфраструктурен потфат во светот, кој вклучува 65 земји и меѓународни организации (речиси 4,5 милијарди луѓе). Како дел од него, Пекинг го објави „Дигиталниот пат на свилата“ пред неколку дена, во 2015 година.
Од „мека“ до корумпирана моќ, благодарение на вакцините
Експанзијата на иницијативата „Појас и пат“ се карактеризираше со постепена трансформација на таканаречената „мека“ во „тврда моќ“.
„Тврдата моќ е корумпирана „мека моќ“, изјави за Радио Слободна Европа Паоло Пицоло, истражувач во Центарот за меѓународни студии и развој на Јагелонскиот универзитет во Краков, најстариот универзитет во Полска.
Пресвртот од „мека“ во „сурова“ кинеска моќ на Балканот, нагласува Пицоло, се случил „кога Кина започнала со поагресивен настап, во однос на нејзиниот пристап во регионот“.
„Верувам дека започнало околу 2019 година, што значи непосредно пред пандемијата на КОВИД“, вели овој соговорник.
„Конкретен пример за ова беше кампањата за вакцинација кога Кина почна да ги опишува западните земји како неефикасни во обезбедувањето помош на Балканот и се претстави како сила која веднаш дошла на помош. Дипломатијата за вакцинација беше употреба на форма на „остра моќ“, вели Пицоло.
Пекинг реагираше брзо и понуди поддршка на Србија откако таа прогласи вонредна состојба во март 2021 година, а бидејќи пристапот до медицинска опрема претходно беше спречен поради ограничувања на извозот од земјите на ЕУ. Српскиот претседател Александар Вучиќ потоа ја нарече европската солидарност „бајка“ и додаде дека само Кина е подготвена да ѝ пружи помош на Србија.
ЕУ се обврза да даде 70 милиони евра на адресите на шест потенцијални членки на ЕУ во Западен Балкан, вклучувајќи ја и Србија, за купување вакцини, но додека чекаше на испораките, во јануари 2021 година, Србија започна со масовна вакцинација со кинеската вакцина „Синофарм“, а исто така и со руската вакцина „Спутник“.
Така, Србија се појави на чело на регионалната кинеска „дипломатија на вакцини“ во Европа. Сè се случуваше во време кога Пекинг имаше за цел да го зголеми своето глобално влијание со испраќање вакцини во посиромашните земји, со што ја пополни празнината што ја оставија западните земји.
Како што напиша редакцијата на Радио Слободна Европа (РСЕ) на англиски јазик на почетокот на 2021 година, за Кина, давањето вакцини на Србија имаше цел да биде важна геополитичка победа.
Во февруари 2021 година, кинеското Министерство за надворешни работи соопшти дека доставило бесплатни вакцини против КОВИД во 53 земји низ целиот свет.
„Ова е моментот кога „меката моќ“ се трансформираше во „тврда моќ“ на многу порешителен и поспецифичен начин. Едноставно затоа што стана, покрај културното и обичното економско влијание, начин за манипулирање со јавната перцепција за Кина и мислењето што земјите, народите од регионот го имаат за таа земја, особено преку технолошкиот развој и технолошките средства“, објаснува Пицоло и додава:
„Тоа е хибридна или асиметрична стратегија. Наместо да користи „тврда“ моќ, што е воена моќ, принудна економија, како „тврда“ моќ Кина користи информативна пропаганда со цел да убеди, така да се каже, да ги освои умовите на луѓето“, истакнува Пицоло.
Технолошкиот развој беше инструмент во практиките на „тврда“ моќ.
Во време кога „дипломатијата на вакцини“ беше во полн ек, БиХ и Северна Македонија имаа позитивен став кон Кина од повеќе од 50 проценти, додека во Црна Гора беше значително повисок, 68 проценти, а во Србија дури 85 проценти.
Примери за „остра“ моќ во Србија
Јасен пример за „остра моќ“ во Западен Балкан е проектот „Безбеден град“, кој Србија започна да го спроведува со Кина во 2019 година. Проектот беше лансиран уште во 2017 година, кога Министерството за внатрешни работи (МВР) на Србија и кинеската компанија Хуавеи го потпишаа „Договорот за стратешко партнерство за воведување на eLTE технологии и решенија за Безбедниот град во областа на јавната безбедност“.
Суштината на проектот „Безбеден град“ е воведување на интелигентен систем за видео надзор, односно присуство на софтвер за препознавање лица.
„Прво на сите, мора да запомниме дека Србија е главен партнер на Кина во Западен Балкан и е референтна точка“, истакнува Пицоло.
Во врска со проектот „Безбеден град“, Пицоло вели дека тоа е застрашувачки потфат бидејќи „во основа тоа е реален, конкретен пример за користење на технологијата за контрола на луѓето на многу недемократски начин“.
Кинескиот закон ги обврзува кинеските технолошки компании да им доставуваат податоци собрани преку камери и технологија за препознавање лица на кинеските разузнавачки служби. Што е очигледна недемократска практика што ја нарушува приватноста на податоците.
„Ова значи дека кинеските разузнавачки служби имаат капацитет да собираат сите податоци за луѓето што ги следат, што повторно е можно само затоа што кинеските и српските разузнавачки агенции тесно соработуваат. Секако, тоа е стратегија од која сите добиваат бидејќи кинеската влада, но и компаниите, добија контрола врз овој проект, додека, од друга страна, е многу корисен за српската полиција и армијата“, вели Пицоло, додавајќи дека станува збор за технологија што, на пример, би можела да ѝ служи на српската Безбедносна и информативна агенција за собирање податоци за учесниците во антивладините протести.
Поставувањето на камерите во Белград беше контроверзно бидејќи Србија нема соодветни закони за приватност на податоците за обработка на информациите земени од сликите за препознавање на лица.
Во 2022 година, РСЕ откри дека кинеската технологија се користи во Србија за следење и таргетирање на активисти и демонстранти, што предизвика загриженост дека овој вид опрема произведена во Кина може да биде злоупотребена.
Друг пример за зајакнување на „острата моќ“ на Кина во Србија е зголемувањето на вооружувањето, воената обука и заедничките воени и полициски вежби на двете земји.
Освен Белорусија, Србија е втората европска земја и единствениот кандидат за членство во ЕУ што спроведува воени вежби со Кина.
Обуката на специјалните единици на кинеската и српската армија под името „Чувар на мирот 2025“ беше спроведена кон крајот на јули во покраината Хебеј на север од Кина. Во близина на градот Брест, само околу пет километри од границата со Полска, земја членка на НАТО, Белорусија вежбаше со Кина во „Орелски напад 2024“ една година претходно, на почетокот на јули 2024 година.
Министерството за одбрана на Србија оцени дека воената обука „дала поттик за зајакнување на воената соработка“ меѓу Кина и Србија. Србија е воено неутрална, но е членка на програмата на НАТО „Партнерство за мир“, во рамките на која соработува со таа алијанса.
Министерството за одбрана на Србија не одговори на барањето на РСЕ да коментира за фактот дека воената обука со Кина се одржала и покрај предупредувањето од Брисел. Кога воената обука беше објавена кон средината на јули 2025 година, портпаролот на ЕУ за изјави РСЕ дека „Србија треба да се воздржи од дејствија и изјави што се спротивставуваат на ставовите на ЕУ во областа на надворешната политика“.
Од големите сили, Русија и Кина играат значајна улога во меѓународната политика на Србија и покрај географската оддалеченост, а во случајот на Кина и културните разлики.
Толку големо влијание може да се припише на економските придобивки што ги обезбедуваат, но и на политичките прашања како што е прашањето за односите меѓу Србија и Косово.
Посетата на кинескиот претседател Си Џинпинг на Србија во мај 2024 година се совпадна со 25-годишнината од бомбардирањето на НАТО, за време на кое една од целите беше зградата на кинеската амбасада во Нов Белград.
Три лица, меѓу кои и двајца кинески новинари, беа убиени во воздушен напад во Белград. Најмалку 20 лица беа повредени. На истото место, години подоцна, беше изградена нова зграда на Кинескиот културен центар.
За време на неговата посета на Србија во мај 2024 година, Си изјави:
„Пријателството меѓу Кина и Србија е создадено со крвта на нашите сонародници, тоа ќе остане во заедничкото сеќавање на народите на Србија и Кина и ќе нè инспирира да маршираме напред со големи чекори“.
„Идејата за диверзификација може да се толкува во прагматичниот пристап на Вучиќ“, меѓутоа, како што изјави Пицоло, „тоа е големо прашање за Западот, Европската Унија, НАТО, бидејќи Кина и нејзините воени вежби со Србија, која граничи со НАТО алијансата и ЕУ, претставуваат потенцијална закана“.
Двојна стратегија на Црна Гора
На крајот на јули 2025 година, Црна Гора доби предупредување од Стејт департментот кога Соединетите Држави изразија загриженост во врска со извештајот за соработката на Универзитетот во Црна Гора со Националниот центар за суперкомпјутери во Џинан во Кина.
Пицоло истакнува дека „прашањата за сајбер безбедноста секогаш се тешки за справување бидејќи имплицираат тешкотии на земјата во имплементацијата и заштитата на нејзината основна инфраструктура и основниот национален безбедносен апарат“.
„Секако, тоа беше во спротивност со сегашната политика на Црна Гора како членка на НАТО, а секако е и спротивно на интеграцијата во ЕУ“, вели Пицоло.
Во 2023 година, Стејт департментот на САД ја рангираше Црна Гора меѓу најзадолжените земји во Западен Балкан поради високиот сооднос на јавниот долг кон БДП (бруто домашен производ). Трошоците за автопатот Бар-Бољаре предизвикаа политички тензии, а обвинувањата за корупција и неефикасност предизвикаа јавно незадоволство.
Првата делница, долга 41 километар, ја изгради Кинеската корпорација за патишта и мостови (CRBC), за седум години со пет доцнења, со заем од 944 милиони долари од EXIM банката и дополнителни 90 милиони долари за пристапни патишта.
Поради фискални проблеми, државата, со посредство на ЕУ, склучи договор за хеџирање со американски и европски банки. Заемот за првиот дел треба да се врати до 2035 година, а долгот на крајот на март 2025 година изнесуваше 603 милиони евра, намалувајќи се за околу 60 милиони годишно. Изградбата беше проследена со нетранспарентност, фискални и еколошки проблеми, за кои постојано предупредуваше ЕУ.
Интересот на Кина е да избегне целосна стабилност на БиХ
Во економска смисла, односите меѓу Босна и Херцеговина и Кина се интензивираа во последните неколку години.
Слично на случувањата во Србија, Кина станува важен играч во секторите каде што западните компании полека го повлекоа своето учество.
Примери каде што учествуваа кинески градежни компании вклучуваат термоцентрали на јаглен, како што е термоцентралата Станари од 300 MW во близина на градот Добој.
Пекинг промовираше стратегии за „мека“ моќ слични на „тврда“ моќ фокусирани на дигитални технологии кои во голема мера се потпираат на пропаганда и дезинформации.
Ова може јасно да се забележи преку анкетите на јавното мислење, кои во Западен Балкан покажуваат генерално позитивен став кон Кина во земјите од регионот, што не е случај во земјите-членки на Европската Унија.
Помало влијание на Кина во Албанија, Косово и Северна Македонија
Кина е присутна во Северна Македонија главно преку медиумите, меѓу кои се и локалните станици Канал 5 и Макфакс.
Шефот на Државната разузнавачка агенција, Еролд Муслиу, во април 2024 година за Радио Слободна Европа изјави дека во Северна Македонија постои кинеска пропаганда со дезинформации што се одвиваат во форма на кампања и произведуваат евроскептицизам, додека од друга страна им нуди на граѓаните алтернатива преку членството на земјата во БРИКС и Евроазиската унија.
Муслиу не откри кои „актери“, политички или медиумски, ги класифицира во оваа група.
Кога станува збор за Албанија и Косово, ситуацијата е поинаква бидејќи „присуството на Кина таму не се цени“, вели Пицоло.
„Поентата со Косово е што Кина дури и не го признава суверенитетот на Косово и смета дека е автономна покраина на Србија, па затоа владата на Косово нема и не сака да ја зајакне соработката со Кина“, истакна Пицоло.
Следствено, двете земји дури и немаат дипломатски односи, но Кина со години има Канцеларија за врски во Косово, која работи под Амбасадата на Кина во Белград.
За да го посетат Косово, кинеските граѓани мора да имаат виза, освен оние кои поседуваат дипломатски пасоши. Визите може да се добијат во Амбасадата на Косово во Албанија или Турција.
Дури и премиерот на Косово Албин Курти во неколку наврати ја опиша Кина како „непријател“, како што пишуваше косовскиот сервис на РСЕ.
ЕУ и острата моќ на Кина
Токму начините на кои ЕУ може да се спротивстави на негативното влијание на Кина во нејзината сфера на интереси ги разгледа Паоло Пицоло во препорака за политика објавена на порталот EuroHub4Sino со наслов: „Острата моќ на Кина во Западен Балкан: Дигиталната технологија како асиметрична закана“.
Таму тој наведува дека прашањето за технологијата е тесно поврзано со таканаречените три доктрини на војната на Кина, кои ги дефинираат меѓудржавните конфликти преку три принципи.
Пицоло наведува дека е важно да се оживее „Берлинскиот процес“, кој беше лансиран во 2014 година како платформа за посилна соработка меѓу шесте земји од Западен Балкан и ЕУ.
„ЕУ има интерес да избегне пенетрацијата на Кина во Западен Балкан да стане премногу значајна поради географската близина и многуте интереси што ЕУ ги има во регионот. Во интерес на ЕУ е да ги забрза процесите на интеграција на земјите од Западен Балкан. Во спротивно, ако овие интеграции се забават или дури и запрат, другите земји, почнувајќи од Кина, ќе го искористат ова“, предупредува Пицоло.
Кина има многу софистициран пропаганден апарат. Историски гледано, Кинеската комунистичка партија напорно работеше на дефинирање на овој вид стратегија. Денес, пропагандата е еден од трите столба на асиметричната војна на Кина против остатокот од светот, како што покажуваат трите доктрини на модерното војување на Кина.
„Главната идеја е дека војната може да се добие без борба, туку само преку убедување, кое станува средство за принуда преку пропагандни средства. Конкретно кажано, развојот на технологијата е главната алатка што ја користи Кина“, заклучува Пицоло.
