На местото каде што бил застрелан од снајперист како 10-годишник во октомври 1992 година, Елведин Суљиќ стои мирно денес, размислувајќи за лице што никогаш не го видел. Кој е човекот што го застрелал него и стотици други деца за време на опсадата на Сараево?
„Шпицеста карпа“ била едно од снајперските гнезда на Армијата на Република Српска во тоа време.
Од тоа место, снајперистите имале поглед кон улицата на Елведин, во старата населба Седреник.
Елведин Суљиќ на местото каде што бил ранет од снајперист:
„Бев свртен грбот и си играв со децата таму. Слушнав нешто што звучеше како рафал. Сите деца избегаа, се распрснаа, но јас бев погоден“, се сеќава Елведин како бил ранет во 1992 година.
Тој вели дека снајперистот не застанал на еден истрел.
„Сè уште се обидуваше да ме доврши, да ме убие намерно.“
Хасан Јусовиќ, сосед на Елведин, таксист, исто така знае дека снајперистот бил упорен во својот план да го убие детето.
„Се слушна само стенкање. Велат, рането дете.“
Хасан имал автомобил и сакал да го однесе Елведин во болница.
„Повторно почна пукањето, се свртев, детето е на задното седиште, лежи, целото е крваво, така да се каже, искинато, може да се види крвта по целото седиште. Го ставам автомобилот во движење и возам кон болницата со полн гас. Детето стенкаше, беше свесно. Задното ветробранско стакло ми се скрши, ме погоди. Браникот ми беше дупнат.“
За време на речиси четиригодишната опсада на Сараево, опкружено од Армијата на Република Српска, според податоците на здружението на жртви и пресудите на меѓународните судови, секое десетто дете, од кои повеќе од 1.600, биле убиени во градот, погодено од снајперски истрел. Повеќе од 14.000 деца биле ранети.
Елведин никогаш не открил кој е човекот што го ранил. Ниеден снајперист на Армијата на РС не бил гонет иако, според пресудите на Меѓународниот кривичен трибунал за поранешна Југославија, снајперската кампања имала за цел тероризирање на цивилите во Сараево.
Повеќе од триесет години подоцна, медиумите во Босна и Херцеговина, како и целиот свет, повторно пишуваат за убиствата на граѓаните на Сараево од страна на снајперисти. Овој пат, како да не бил доволен самиот терор, тој доби нова димензија, по поведувањето на истрагата на обвинителството во Милано за таканаречените снајперски туристи и снајперско сафари.
Истрага беше отворена пред објавувањето на книгата
На почетокот на ноември, италијанските медиуми објавија дека обвинителството во Милано започнало истрага против „викенд снајперисти“ кои, според извештајот на писателот и новинар Ези Гавацени, платиле големи суми пари за да дојдат на позициите на Армијата на Република Српска околу Сараево и да убиваат граѓани во опколено Сараево со снајперисти, најчесто „за забава“.
По неколку обиди на РСЕ да го интервјуира, Гавацени индиректно изјави дека не сака да зборува. Во меѓувреме, тој одржа прес-конференција во Милано каде што рече дека во февруари објавува книга за „снајперско сафари“.
Гавацени ги виде првите наводи за пристигнувањето на странци на бојното поле во 1995 година во статија објавена во весникот Кориере дела Сера, по што почна да пишува трилер за ова. Тој вели дека набрзо сфатил дека знае премалку, па се откажал. До 2022 година, кога се појави документарецот „Сараево Сафари“ од словенечкиот режисер Миран Жупанич.
Во филмот, клучен лик е Едиб Субашиќ, пензиониран офицер на Армијата на Босна и Херцеговина, кој рече дека информациите за пристигнувањата од Италија ги добиле разузнавачките служби на Армијата на Босна и Херцеговина по апсењето на српски волонтер од Параќин во 1993 година во населбата Храсно Брдо.
„Тогаш дознавме дека имало „сафари“ врз луѓе, односно дека овие луѓе плаќале за оваа услуга за да пукаат, за разлика од другите платеници. Ги запознавме разузнавачките служби на Италија, кои во тоа време беа дел од УНПРОФОР во Сараево. Им дадовме информации и побаравме случајот да се истражи и, многу брзо, околу почетокот на 1994 година, добивме одговор дека во Италија е пронајдено место од каде што сè започнало и дека е запрено по интервенција на италијанските власти“, повтори Субашиќ за медиумите. во ноември и декември по информациите дека е започната истрага.
Она што никој не го нуди ниту зборува за тоа е одговорот на прашањето зошто Италија не покрена истрага и не ги гони организаторите и оние што заминуваа тогаш?
РСЕ побара одговор од разузнавачките агенции на Италија, обвинителството во Милано, како и преку Амбасадата на Италија во Сараево, Генералниот конзул на Босна и Херцеговина во Милано, но никој од гореспоменатите не понуди никаков коментар.
Гавацени сега презентира информации дека учесниците се сретнале во Трст пред да патуваат за Белград, од каде потоа би оделе во Сараево, до снајперските гнезда, од каде, според извештајот, можеле да пукаат низ Сараево.
Она што Гавацени не го кажува е дали е познат идентитетот на некое од тие лица што обвинителството ги истражува под сомнение за „убиство со умисла, отежнато од суровост и ниски мотиви“.
За „сафарито“ пред Судот во Хаг
Зборот „сафари“ како опис на пристигнувањата на оние што пукале за забава во опколениот град беше споменат во 2003 година во Хашкиот трибунал за време на сведочењето на заштитениот сведок Ц-017, за време на судењето на Слободан Милошевиќ, тогашниот претседател на Србија, обвинет за воени злосторства.
Сведокот го именуваше Николас Рибиќ, познат како Канада, бидејќи дошол од Канада, велејќи дека дошол на „сафари, да лови луѓе“.
Не е можно со сигурност да се утврди како и кога дошол Рибиќ. Но, она што е познато е дека станува збор за човек кој е по потекло од Босна и Херцеговина.
Рибиќ подоцна се приклучил на Специјалната единица на Армијата на Република Српска - Бели волци, која била формирана во 1993 година и во која ја поминал војната. Оваа единица била дел од Сараевско-романскиот корпус на ВРС и дејствувала во рамките на српските позиции на Требевиќ, Мошевачко Брдо и Еврејските гробишта, добро познато упориште на снајперисти.
„Веројатно го влечеле неговите корени и затоа се приклучил на српската армија за да дојде од далечната Канада. Тој по потекло бил од Босна и Херцеговина“, вели Јанко Шешлија, поранешен член на Белите волци, кој негира дека имало туристи кои пукале во жителите на Сараево за пари.
Сепак, имало странски волонтери. За Шешлија, тие дошле од идеолошки причини да се борат. „Имаше волонтери од Русија, од Украина, од источните земји. Дури имаше и еден Французин. Вистински Французин, немаше српско потекло.“
Дека Рибиќ останал подолго од еден викенд, потврдува и снимката од земањето на припадници на мировните сили на Обединетите нации како заложници во Пале, а подоцна и судскиот процес во Канада. Рибиќ беше осуден на три години затвор во Канада за врзување на мировници за столбови, со цел да се спречат тогаш планираните напади на НАТО врз српските позиции.
Сепак, не само Рибиќ со канадски пасош бил на српските позиции над Сараево.
Емир Рамиќ, директор на Канадскиот институт за истражување на геноцидот, за РСЕ изјави дека имаат информации дека станува збор за неколку лица.
„Имаме информации дека станува збор за викенди, односно петок, сабота, недела. Дефинитивно немаме информации за другите, точно колку и кога точно било. А имаме и информации дека во тоа учествувале канадски граѓани кои сега не живеат во Канада, а се некаде на друго место“, вели Рамиќ и додава дека има информации дека канадското судство ќе започне истражни подготвителни дејствија во врска со овие заминувања.
Домашни и странски „четници“ во Грбавица
Единствениот човек чие име се споменува во контекст на „сафарито“ Никола Рибиќ бил познат и запаметен од Славко Алексиќ, четнички војвода, еден од клучните луѓе за време на војната во окупираната сараевска населба Грбавица, над која се наоѓала една од снајперските позиции.
На почетокот на војната, Алексиќ предводел паравоена единица наречена Четнички одред на Ново Сараево, која подоцна била ставена под покровителство на Армијата на Република Српска.
Контроверзен дури и по војната, Алексиќ беше осуден за поттикнување национална, расна и верска омраза, раздор и нетрпеливост.
Во неговата единица, изјави тој за РСЕ, имало странци, но не и оние за кои зборуваме денес.
„Кај мене имаше Руси, поминаа околу педесетмина, но секогаш имаше околу дваесет на лице место. Тие беа доброволци, а не убијци. Што се однесува до овие богати луѓе што дојдоа, никогаш не видовме никого, ниту некој некогаш не контактираше, ниту со командата, ниту со мене лично како командант на секторот“, рече Алексиќ.
За разлика од Алексиќ, во Хаг во 2007 година зборуваше Џон Џордан, американски пожарникар, кој ги посети позициите на српските сили над Сараево за време на војната.
Тој вели дека таму видел странски „сафари убијци“ и слушнал дека децата и убавите жени се нивните најбарани трофеи.
Иако никогаш не видел некој од нив да пука, видел како се однесуваат со нив и како се движат околу познати снајперски позиции.
„Беше сосема очигледно дека лицето кое го водеа луѓе кои го познаваа теренот, не знаеше каде оди, а неговиот начин на облекување и оружјето што го носеа ме наведоа да верувам дека се туристи-стрелци. Тоа е израз што првпат го сретнав во Бејрут каде што видовме дека истото се случува околу зелената линија“, рече Џордан во тоа време.
Флоренс Хартман, поранешна портпаролка на Хашкиот трибунал, изјави за РСЕ дека и тие знаеле за тоа, но не и како било организирано.
„Исклучително е важно што е покрената судска истрага и организаторите мора да бидат испитани“, рече таа.
Странските новинари и фоторепортери речиси во текот на целата војна од 1992 до крајот на 1995 година повремено имале можност да престојуваат на позициите на српските сили околу Сараево.
Радио Слободна Европа контактираше со некои од нив, но никој не можеше да потврди дека некогаш видел странец кој платил за да дојде и да пука.
Питер Кулман првпат дошол во 1992 година како фотограф на Ројтерс. Во зимата истата година, вели тој, околу Божиќ, самиот бил цел на снајперисти, додека се обидувал да ја напушти базата на ОН во Сараево со новинарот на Ројтерс Курт Шорк.
„Одевме преку паркинг и куршум од снајпер поминал меѓу мене и Курт, меѓу нашите глави. Беше наменет за еден од нас, но имавме среќа“, се присети тој за РСЕ.
Во подоцнежните месеци, Кулман првпат отишол во едно од снајперските упоришта на српските сили на Еврејските гробишта со новинарот на Њујорк Тајмс Џон Бернс.
Таму, неочекувано, бил пречекан на неговиот мајчин германски јазик. Тие биле луѓе од балканско потекло, кои работеле и живееле во германски градови.
„Доаѓаа во групи, веднаш по работа, во петокот навечер автобус ги носеше преку ноќ во Сараево. Ќе поминеа два дена на линијата, а потоа ќе се вратеа навечер и ќе беа на своите работни места во понеделник. Тие беа познати како викенд четници“, изјави тој за РСЕ.
Се сеќава дека имале и носеле оружје и биле спремни да пукаат.
„Се случи еден од нив да ме праша - ако сакам да пукаат, дали можам да го снимам тоа со мојата опрема.
Секако, реков, не, немојте да го правите тоа. Станувате многу напнати и блиску до паника, бидејќи очигледно би било кошмар некој да биде застрелан, бидејќи некој новинар, фотограф седи до снајперистот и сака да се фали колку е добар. Работата е што не можете да ги изнервирате овие момци. Но, повторно, само треба да измислите и да најдете причина зошто не треба да го прават тоа“, се присети Кулман.
Италијански фотограф сретнал Грк кој се борел против „муслимани и Евреи“
Марио Боча ги посетил, вели тој, речиси сите боишта во поранешна Југославија, вклучително и Босна и Херцеговина.
Тој не наишол на воени туристи од Италија, бидејќи, тврди тој, веднаш би известил за тоа. Но, тој се сретнал со странци во БиХ.
„Во Грбавица сретнав и фотографирав еден Грк и еден човек кој тврдеше дека е од САД. И двајцата беа силно идеолошки мотивирани и немаа проблем да се претстават како странски борци. Американецот рече дека е внук на четници кои избегале од Југославија по Втората светска војна. Гркот се нарече себеси „нацист“ кој се борел против „муслимани и Евреи“.“
ФОТО: https://d3h813sgj2dtia.cloudfront.net/
Фотографијата му ја даде на РСЕ авторот, Марио Боча, ексклузивно за потребите на статијата за снајперскиот напад врз Сараево.
„Какви луѓе се тие?“
„Каков човек е овој што ја застрела кога имаше три години“, се прашуваше Рифат Бајровиќ, таткото на девојчето Сенида, кое беше рането од снајперист во сараевската населба Храсно-Брдо, во видеото од 7 мај 1992 година, каде што една година подоцна беше уапсен српски волонтер од Параќин, според чија изјава странци дошле во Сараево да убиваат луѓе.
Слично на таткото Рифат тогаш, Елведин сè уште живее со прашањата и последиците од монструозниот чин.
„Дојдов само да го видам тоа, да го доживеам неговото чувство какво што го имаше во тој момент. Најмногу би сакал да го видам тука. Би го прашала за што размислувал во тој момент кога пукаше во мене? И не знам дали му е жал или му е мило што останав жив, што преживеав.“
Обвинителството во Милано треба да ја информира јавноста за резултатите од истрагата во март 2026 година. Доколку поднесе обвинение и ја докаже вината, тоа ќе биде првиот случај во Европа во кој тој е одговорен за убиствата на цивили од снајперисти во Сараево.
Во меѓувреме, судството на БиХ ги проверува обвинувањата, но досега ниту еден снајперист не е гонет за убивање цивили, особено деца, во Сараево.
