„Не е страшно, ама не е ни добро“ – со оваа реплика од култната серија „Чернобил“ може да се опише состојбата со организираниот криминал во Северна Македонија. Земјата доби оценка пет од можни 10 поени во Глобалниот индекс за 2025 година. Македонија е на 18-то место од 44 држави во Европа, а на 103 место меѓу 193 анализирани земји во светот.
Индексот го објавува Глобалната иницијатива за борба против транснационалниот организиран криминал (GI-TOC), организација со седиште во Женева.
Според извештајот, во Македонија делуваат повеќе криминални мрежи, кои се најактивни во трговијата со дрога. Нивните операции се концентрирани во Скопје, Тетово, Куманово, Велес и Штип.
Некои од групите користат високо ниво на насилство и заплашување, а дел од нив, како што наведуваат авторите, имаат политичка заштита која им го олеснува работењето.
Меѓу Европа и Балканската рута: Северна Македонија со средно висок криминалитет
Корупцијата е посочена како клучен овозможувач на криминалот. Во извештајот се наведува дека вработени во институциите се вклучени во измами, злоупотреби во јавни набавки и прикривање незаконски активности.
„Високи функционери се вмешани во заштита на криминални актери, олеснување на нелегални активности и попречување на
правни постапки“, стои во документот.
Перењето пари најчесто се врши преку приватни фирми, градежни проекти и трговија со недвижнини. Истражувачите нотираат бизнис-врски со политичари кои имаат корист од тендерите и лошото финансиско управување.
„Блиските односи меѓу бизнис личностите и политичките актери предизвикуваат загриженост за злоупотребата на јавните средства“, се посочува во него.
Како загрижувачки феномен се наведени изнудата и рекетирањето со заштита, а во дел од случаите криминалните мрежи имаат „канали“ кон политичари. Овие злосторства често се насочени кон поединци преку уцена, закани и заплашување.
Економскиот криминал честопати е дел од односите меѓу политичарите,приватни фирми и организиран криминал, а се однесува на шеми за избегнување данок, како што се измама со ДДВ, финансиски измами, проневера и злоупотреба на средства, при што сите придонесуваат за системска корупција и економска нестабилност.
Системската корупција ги попречува ефикасните напори за борба против организираниот криминал. Професорот Злате Димовски од Факултетот за безбедност – Скопје вели дека корупцијата е до тој степен одомаќинета во земјава, што е присутна во сите сфери од општеството и влијае врз развојот на криминалот.
„Тешко дека може одреден криминалитет да се развива доколку не постои самиот тој систем на корупција“, вели професорот.
Во однос на меѓународната соработка на институциите во справувањето со меѓународниот криминал, македонските инстиуции имаат договори со соседните земји кои треба да го олеснат споделувањето разузнавачки информации, овозможувајќи заеднички операции кон справување со трговијата со дрога, трговијата со луѓе и финансискиот криминал.
Но, во извештајот се вели дека и покрај овие иницијативи, остануваат „загриженостите во врска со ефикасноста на меѓународната соработка, првенствено поради бирократските доцнења и недоволните ресурси доделени на агенциите за спроведување на законот“.
Корупцијата влијае и врз довербата во разузнавачкиот систем
Професорот Димовски објаснува дека високата корупција и непочитување на законите влијаат негативно врз ваквиот вид на соработка затоа што тоа им дава за право на тие држави да немаат целосна доверба во однос на размената на информациите.
„Тие не се премногу волни да разменат со нас информации плашејќи се дека едноставно тие информации можат да бидат провалени, едноставно бидат пренесени како такви на криминалните организации. Затоа што кога вие имате корупција, кога вие имате едноставно систем каде што не се почитуваат сите оние стандардни оперативни процедури на чување на разузнавачки информации каде што имаме можности за евентуално партиски или политички евентуално пропусти коишто се прават исто така за одредени информации“, вели Димовски.
Поради таа недоверба, додава тој, македонските институции повеќе даваат отколку што примат информации кои би можеле да помогнат во активно следење на одреден криминал и евентуално пресекување на криминални мрежи.
Транзитна земја за трговија со хероин, кокаин и канабис
Извештајот ја идентификува Северна Македонија како значајна транзитна точка за хероин на рутите што го поврзуваат Авганистан со Западна Европа преку Турција и Балканот.
Во него е посочена „добрата соработка“ на македонските криминалци со криминални актери од регионот и Турција, но и со меѓународни мрежи како руската и италијанската мафија.
Домашниот пазар на хероин е мал, но локацијата на земјата ја прави важен дел од регионалниот синџир на снабдување. Обемот на заплени варира, што, според експертите, укажува на промени во трговските рути и конкуренција меѓу групите.
Слична е состојбата со кокаинот – пазарот е консолидиран и вклучува групи со директни врски со картели- добавувачи од Јужна Америка. Иако имаше полициски акции што разбија дел од мрежите, Северна Македонија и понатаму важи за транзитна точка.
Во извештајот се наведува дека судирите меѓу ривалски групи довеле до насилни инциденти, особено во Скопскиот регион.
Канабисот останува еден од најголемите проблеми. Авторите предупредуваат дека дел од компаниите со лиценца за медицински канабис се вмешани во нелегална трговија, користејќи ги празнините во законите.
„Корупцијата дополнително ги комплицира напорите за надзор, а Северна Македонија останува клучна транзитна земја за пратки канабис од Албанија до европските пазари. И покрај засилените мерки за спроведување, пазарот на канабис продолжува да расте, што им користи и на домашните и на странските актери“, заклучуваат авторите на извештајот.
Димовски додава дека поради погодната геостратешка позиција на земјава, како папокот на Балканот, голем дел од организираниот криминал минува низ неа.
„Едноставно патиштата се врстуваат тука, затоа што од западната страна ја имаме Албанија каде што е поврзана со море, па низа на активности одат течат од таа страна. Порозна ни е границата, едноставно патот којшто води кон Западна Европа поминува сепак преку Косово и Србија каде што исто така се уште имаме висок степен или високо ниво на организиран криминалитет поточно корупција“, додава тој.
Судскиот систем во Северна Македонија се соочува со сериозни предизвици, меѓу кои доцнење во решавањето предмети, корупција и политичко влијание. Авторите на извештајот посочуваат дека иако на хартија има судски реформи, нивната практична примена останува слаба.
Случаите поврзани со организиран криминал и корупција често траат предолго, а некои од високопрофилните постапки се укинати поради процесни пропусти. Довербата на јавноста во судството е ниска, бидејќи осудите за финансиски криминал и организираниот криминал се ретки.
Сајбер- криминалот во пораст
Организираниот криминал се пресели и во виртуелната сфера. Сајбер-нападите бележат значителен пораст, а зад повеќето стојат криминални групи од земјата и странство.
Тие спроведуваат DDoS напади, рансомвер и дистрибуција на малициозен софтвер. Најактивни се групи поврзани со Русија и Иран.
Криминалците ги користат слабостите во сајбер-безбедносната инфраструктура, особено ранливите службени мејл-системи. Преку хакирани официјални адреси испраќаат фишинг пораки до институции и граѓани, често со цел кражба на податоци или пари.
Глобалниот индекс на организиран криминал го проценува нивото на криминал и отпорноста на организираниот криминал во 193 земји низ целиот свет.
Извршниот директор Марк Шо, при презентацијата на извештајот посочи дека истакна дека организираниот криминал „ја поткопува демократијата, државниот суверенитет, па дури и меѓународниот мир и безбедност“.
„Глобалниот индекс на организиран криминал не е само алатка за мерење на криминалот: тој е огледало што го одразува она што се случува во земјите и меѓународниот систем“, рече тој.
