Се очекува лидерите на Ерменија и Азербејџан да потпишат мировен договор постигнат со посредство на САД, кој би можел да стави крај на деценискиот конфликт, кога на нивните лидери домаќин ќе им биде американскиот претседател Доналд Трамп во Белата куќа на 8 август.
Ерменскиот премиер Никол Пашинијан и азербејџанскиот претседател Илхам Алиев, исто така, ќе потпишат договори со Соединетите Држави за „заедно да ги искористат економските можности, за да можеме целосно да го отклучиме потенцијалот на регионот на Јужен Кавказ“, напиша Трамп на мрежата Truth Social на 7 август.
„Многу лидери се обидоа да ја завршат војната, но без успех, се досега, благодарение на „ТРАМП“, напиша Трамп, додавајќи дека тоа ќе биде „официјална церемонија на потпишување мир“.
Пашинијан е веќе во Вашингтон, а на 7 август го посети Музејот на Библијата, соопшти неговата прес-служба.
Прес-службата на 6 август соопшти дека Пашинијан ќе ги посети Соединетите Држави и ќе одржи билатерален состанок со Трамп и трилатерален состанок со Трамп и Алиев „за да промовира мир, просперитет и економска соработка во регионот“.
Сепак, до објавите на Трамп на социјалните мрежи на 7 август, немаше дефинитивни изјави од ниту една од трите влади за тоа дали ќе биде потпишан мировен договор.
Економските договори би можеле да ја постават основата за повторно отворање на стратешкиот транспортен коридор низ Јужен Кавказ, кој е затворен од почетокот на 1990-тите.
Според американските претставници цитирани во медиумските извештаи под услов на анонимност, договорите би им дале на САД права за лизинг за развој на коридорот Зангезур и би го нарекле Трампов пат за меѓународен мир и просперитет (TRIPP).
Тоа би го поврзало Азербејџан со неговиот регион Нахчиван, кој е одделен од остатокот од земјата со крак од ерменска територија широк 32 километри и на крајот би вклучил железничка линија, нафтени и гасни линии и оптички линии, овозможувајќи движење на стоки, а на крајот и луѓе.
Договорот не бара САД да платат за изградбата на транзитниот коридор, туку наместо тоа ги повикува приватните корпорации да го развијат.
Договорот беше постигнат по посетата претходно оваа година на американскиот специјален претставник Стив Виткоф на Баку и продолжените разговори меѓу страните.
Повоено поправање на оградите
Ерменија и Азербејџан водеа две големи војни за регионот познат како Нагорно-Карабах откако стекнаа независност по распадот на Советскиот Сојуз во 1991 година.
Двете јужнокавкаски земји презедоа значајни чекори за подобрување на односите од последниот голем вооружен конфликт во 2020 година и последователниот егзодус на етничкото ерменско население од спорниот регион што официјалните лица во Ереван сега го признаваат како суверена азербејџанска територија.
Иако меѓународно поздравената финализација на текстот на мировниот договор беше објавена во март по години билатерални преговори, документот сè уште не е потпишан.
Азербејџан постојано го условуваше своето потпишување со тоа Ерменија да отстрани од својот устав упатување на Декларацијата за независност од 1990 година, која пак се повикува на акт за обединување од 1989 година усвоен од законодавните тела на Советска Ерменија и Нагорно-Карабах и се согласи да ја распушти Минската група на Организацијата за безбедност и соработка во Европа (ОБСЕ) - единственото меѓународно посредничко тело, предводено од САД, Франција и Русија, кое со децении бараше договорено решавање на конфликтот во Нагорно-Карабах.
Ерменија ефикасно се согласи со обете барања, сепак, тврдејќи дека, принципиелно, усвојувањето на нов устав во следните неколку години треба да остане внатрешно прашање на Ерменија и дека заедничкото барање до ОБСЕ за распуштање на Минската група, може да се случи истовремено со потпишувањето на мировниот договор. Сепак, ова не се единствените прашања што стојат на патот на конечниот договор.
Гранични прашања
Во уште еден дипломатски пробив поздравен од Меѓународната заедница, Ерменија и Азербејџан го спроведоа првото разграничување и демаркација на 13-километарски дел од нивната северна граница во пролет-лето 2024 година. Како резултат на тоа, ерменската војска се повлече од четири ненаселени села кои беа дел од Советски Азербејџан пред да избувне војната меѓу двете земји во раните 1990-ти.
Двете страни се согласија да продолжат со процесот на разграничување и демаркација на границата, но во текот на изминатата година не е постигнат никаков напредок во другите делови од границата - каде што Ерменија тврди дека Азербејџан продолжува да окупира повеќе од 200 квадратни километри од нејзината територија.
Ерменската опозиција ја осуди контроверзната демаркација на границата и понатамошните дипломатски потези на Ереван како „капитулација“, повикувајќи на оставка на Пашинијан. Сепак, постојаните улични протести и митинзи на опозицијата што привлекоа илјадници во мај и јуни 2024 година на крајот исчезнаа, а ерменскиот премиер тврдеше дека стремежот на неговата влада кон одржлив мир со Азербејџан сè уште ужива широка јавна поддршка.
Коридорот Зангезур
Според една од клаузулите на договорот за прекин на огнот, постигнат со посредство на Москва во 2020 година - со кој заврши крвавата 44-дневна војна во Нагорно-Карабах - Ерменија треба да ја гарантира „безбедноста на транспортните врски“ помеѓу копнениот Азербејџан и неговата западна енклава Нахичеван, обезбедувајќи „непречено движење на граѓани, возила и товар во двата правци“.
Ерменија, која е опкружена со Азербејџан и Турција, инсистираше дека секоја транзитна рута мора да биде дел од поширок регионален процес на деблокирање и мора да го почитува суверенитетот, јурисдикцијата и територијалниот интегритет на Ерменија. Официјалните лица во Ереван ја отфрлија идејата, па дури и наративот за екстратериторијален коридор, нарекувајќи ја прикриена територијална претензија од страна на Азербејџан.
Во 2024 година, не можејќи да постигнат заедничко решение, Азербејџан и Ерменија посочија дека прашањето за транспортната поврзаност ќе се решава одделно од поширокиот мировен договор.
Според договорот за прекин на огнот од 2020 година, контролата врз транспортните врски меѓу Ерменија и Азербејџан требаше да ја врши руската гранична служба на ФСБ.
Сепак, по низа настани - вклучувајќи го и неуспехот на руските мировници да го заштитат етничкото ерменско население во регионот за време на офанзивата на Азербејџан во септември 2023 година и нивното последователно повлекување - Ерменија ја промени својата геополитичка ориентација, дистанцирајќи се од Москва и поблиску усогласувајќи се со Западот.
Улога за Соединетите Држави
Разговорот за можна вмешаност на САД во управувањето со патот како дел од решението за долготрајниот спор се појави околу времето на самитот меѓу Пашинијан и Алиев на самитот во Абу Даби на 10 јули, каде што петчасовните разговори наводно се фокусирале и на прашањата за транспортната поврзаност.
Амбасадорот на САД во Турција, Томас Барак, посочи дека Вашингтон предложил 100-годишен закуп на таква транспортна врска во обид да се олесни мировниот договор меѓу двете јужнокавкаски земји.
„Тие (Ерменија и Азербејџан) се расправаат за 32 километри пат, но ова не е шега. Тоа трае веќе една деценија - 32 километри пат“, им рече Барак на новинарите во Њујорк на 11 јули.
Портпаролот на Пашинијан, Назели Багдасаријан, ја отфрли идејата за закуп, но на прес-конференција на 16 јули, ерменскиот премиер потврди дека Соединетите Држави предложиле транзитот на луѓе и товар низ Сјуник да го администрира американска компанија.
Багдасаријан сигнализираше подготвеност на Ереван да го „препушти“ управувањето со рутата низ Сјуник на трета страна, вклучувајќи американска компанија или новоформирано заедничко вложување, инсистирајќи дека Ерменија мора да го задржи суверенитетот над својот единствен регион што граничи со Иран.
„Многу зборуваме за железници и автопати, но во овој контекст зборуваме и за цевководи, далноводи, телекомуникациски кабли, а тоа е инфраструктура што треба да се управува и создава“, рече тој.
Алиев, пак, ги повтори своите барања.
„Азербејџанскиот товар и граѓаните не треба да ги гледаат лицата на ерменските граничари или на некој друг. Не треба да има физички контакт и мора да се воспостават гарантирани безбедносни мерки за да се обезбеди дека нашите луѓе и товар можат слободно да минуваат“, рече тој во јули, обновувајќи го притисокот врз Ереван.
Ерменската влада ги отфрли овие тврдења. Во меѓувреме, опозициските партии во Ерменија повикуваат на поширок дијалог - не само за отворање на оваа специфична транзитна рута, туку и на сите рути во регионот - со цел да се стави крај на тековната блокада на Ерменија.
Реакција од регионалните играчи
Одржливиот мир и отворањето на транзитна рута низ Ерменија имаат потенцијал да ги поврзат богатите со нафта и гас Кавказ и Централна Азија со Европа, заобиколувајќи ги Русија и Иран.
И Русија и Иран изразија загриженост за потенцијалното присуство на САД во стратешкиот регион Сјуник на Ерменија, кој се граничи со Иран. Москва го обвини Вашингтон дека се обидува да го киднапира ерменско-азербејџанскиот мировен процес и да ги стави настрана регионалните сили.
„Западниците имаат за цел да го префрлат процесот на помирување на Баку и Ереван на нивните патеки. Ова може да доведе до нерамнотежа на безбедносниот систем во регионот“, изјави Марија Захарова, портпаролка на руското Министерство за надворешни работи, на брифинг за медиумите на 24 јули.
Иран, исто така, изрази силно противење на секој договор за кој верува дека би можел да ја загрози неговата северна граница со Ерменија.
Висок советник на врховниот лидер на Иран, ајатолахот Али Хамнеи, ги предупреди земјите „во или надвор од регионот“ да престанат да бараат копнен коридор за Азербејџан што би минувал низ ерменски регион што се граничи со Исламската република.
„Уште еднаш, некои претенциозни влади, рамнодушни кон сопствените интереси и оние на регионот, го покренаа прашањето за коридорот Зангезур и тропаат на секоја врата за да ги унапредат своите нелегитимни цели во Јужен Кавказ“, рече Али Акбар Велајати во објава на X на 4 август, откако се појавија информации дека Трамп ќе ги угости ерменските и азербејџанските лидери во Белата куќа.
Случајот „Нобелова награда за мир“ на Трамп
Набљудувачите сугерираат дека состанокот во Белата куќа на 8 август би можел да послужи како можност за Трамп да го зајакне својот аргумент за Нобелова награда за мир.
Белата куќа тврди дека Трамп успешно завршил неколку глобални конфликти, вклучувајќи ги споровите меѓу Тајланд и Камбоџа, Израел и Иран, Руанда и Демократска Република Конго, Индија и Пакистан, Србија и Косово, и Египет и Етиопија.
Сепак, како што покажува искуството со други долгогодишни конфликти како што се Косово и Србија, самото потпишување на договор не обезбедува траен мир и стабилност. Длабоко вкоренетите проблеми сè уште постојат, вклучувајќи ги нерешените спорови околу враќањето на раселените Ерменци од Нагорно-Карабах и судбината на ерменските воени затвореници кои сè уште се притворени во Баку. Покрај тоа, децениите непријателство меѓу двете нации - кои се протегаат повеќе од 40 години - продолжуваат да го попречуваат значајното помирување.
Ерменско-азербејџанското соопштение во Вашингтон, исто така, ќе се совпадне со истекот на „ултиматумот“ на Трамп до рускиот претседател Владимир Путин за прекин на војната во Украина на 8 август. Набљудувачите веруваат дека пробивот на Кавказ би можел да помогне во компензацијата на дипломатскиот неуспех, доколку Москва го отфрли барањето на Вашингтон.
