Десетици илјади демонстранти на 1 ноември се собраа во вториот град по големина во Србија, кога земјата ја одбележа првата годишнина од смртоносниот пад на настрешницата на железничката станица во Нови Сад, што ги предизвика најголемите антивладини протести во Србија во последните децении.
Комеморативниот собир заврши околу 19 часто, а на крајот од митингот, студентите спуштија транспарент од Петроварадинската тврдина со натпис: „Се гледаме утре и секој втор ден, додека не се задоволи правдата.“
Трагедијата се случи во северниот град на 1 ноември 2024, кога загинаа 16 лица и ја шокираше јавноста поради извештаите дека коруптивните практики довеле до лоша изградба на железничката станица, водечки владин проект предводен од кинески бизниси.
Нови Сад беше преполн со луѓе додека демонстрантите се слеваа во градот со автомобили, автобуси или пеш од целата земја.
Демонстрантите одржаа 16 минути молчење - по едно за секоја жртва - почнувајќи од 11:52 часот по локално време, кога настрешницата се сруши по реновирањето пред една година.
Некои демонстранти носеа големи црвени срца со имињата на жртвите, држеа бели цвеќиња и положија венци пред железничката станица.
„Само сакаме оние кои беа одговорни да бидат изведени пред лицето на правдата за ова злосторство што се случи“, изјави за РСЕ една од демонстрантите, која го кажа само своето име, Бранкица.
Маша, демонстрантка која дојде од главниот град Белград за да им оддаде почит на жртвите, рече дека не верува дека оние кои се одговорни за трагедијата некогаш ќе бидат повикани на одговорност.
„Само времето ќе покаже дали ќе се утврди кој бил виновен и одговорен, но не сум оптимист дека тоа ќе се случи“, изјави таа за РСЕ.
Дијана Хрка, чиј син, Стефан, беше убиен при уривањето на покривот, објави дека започнува штрајк со глад пред Градското собрание на Белград.
„Треба да знам кој го уби моето дете, кој уби 16 луѓе. Некој мора да биде повикан на одговорност за ова“, рече таа.
Српскиот претседател Александар Вучиќ повика на мирна комеморација додека земјата го одбележува националниот ден на жалост на 1 ноември, првата годишнина од смртоносниот пад на настрешницата на железничката станица во Нови Сад, што ги предизвика најголемите антивладини протести во Србија во последните децении.
„Разбирам дека во тага, некои луѓе бараат утеха на собири, секој тагува на начин на кој мисли дека е најдобар, сè додека тоа се прави во мир, јас целосно го поддржувам тоа“, рече Вучиќ во своето обраќање доцна на 31 октомври.
Знамињата се спуштени на половина копје низ целата земја, а јавните радиодифузери ја прилагодија програмата за да го одразат мрачниот настан. Забавните настани се одложени во согласност со владиниот декрет објавен претходно оваа недела.
Според градот Нови Сад, централна комеморација е закажана да се одржи на местото на уривањето подоцна наутро, на која се очекува да присуствуваат семејствата на жртвите, високи функционери и претставници на спасувачките служби. Учесниците ќе одржат минута молчење, а верски служби се планирани во блиските цркви.
Денот на национална жалост доаѓа во време кога студентските и граѓанските групи најавија дополнителни собири во Нови Сад и главниот град Белград, за да им оддадат почит на жртвите и да повикаат на континуирана транспарентност во истрагата за катастрофата.
За време на своето обраќање, Вучиќ изрази „жалење“ за она што го опиша како грешки од минатото.
„Во некои моменти, самиот кажав некои работи за кои жалам што ги кажав, за студентите, демонстрантите и други луѓе. Се извинувам за тоа“, рече претседателот, без да прецизира на кои изјави се осврнува.
Тој исто така рече дека знае дека некои луѓе се уште се лути што „одговорните сè уште не се идентификувани, а камоли казнети“ за уривањето на кровот.
„Ова е разочарувачки и за мене, иако ваквите процеси се комплицирани и траат долго во други земји. Можам да го разберам гневот на семејствата. Искрено се надевам дека овие прашања наскоро ќе бидат одговорени“, рече Вучиќ.
„Дали крајно десничарските групи се обидуваат да ги киднапираат протестите?“
Додека српските студенти ја одбележуваат првата годишнина од фаталното уривање на зградата, постојат знаци дека крајно десничарските националистички групи се обидуваат да се инфилтрираат, па дури и да го киднапираат движењето.
Првите барања за политичка одговорност, проследени со повици за оставка на Вучиќ и нови избори, беа надополнети со силна антикосовска реторика.
„Горд сум кога се бориме за нашите национални интереси - за Косово и Метохија“, изјави еден демонстрант, кој се претстави само како Стефан, за балканскиот сервис на РСЕ. Тој користеше термин фаворизиран од српската влада, која не го признава Косово како независна држава.
Студентските протести што траат една година се најголемите во Србија од демонстрациите што доведоа до соборување на југословенскиот лидер Слободан Милошевиќ пред 25 години.
Протестите беа обележани со посветеност на строга политичка неутралност, фокусирајќи се на повици за темелна истрага и држење дистанца и од владејачките и од опозициските партии.
Крајната десница се вклучува
Првото големо поместување кон десно се случи на 28 јуни, на годишнината од Битката на Косовско Поле од 1389 година, наелектризиран датум во српската политика што го искористија националистите за да ги оправдаат балканските војни што следеа по распадот на Југославија во 1990-тите.
За време на протестот тој ден, говорниците упатија повици за „одбрана на српскиот народ“ надвор од границите на земјата, очигледно мислејќи на големите етнички српски заедници во Косово и Босна и Херцеговина.
„Говорниците беа избрани за да ја истакнат и различноста на движењето и идејата за национално единство“, изјави за РСЕ студент по електротехника од Белград, кој одби да биде именуван.
Другите луѓе кои учествуваа во протестите се чувствуваа отуѓени од реториката.
„Ова не се вредностите за кои се залагам. Ако сакаат моја поддршка или мој глас, треба јасно да се дистанцираат од таа реторика“, рече жена која се претстави само како Милица.
Милош, маж во педесеттите години кој се приклучува на антивладините протести од 1990-тите, рече дека „откако се смири“ ги разбрал говорите како „популистички потег - обид да се допре до поширока публика пред можните избори“.
Студентскиот повик за предвремени избори не беше успешен. Но, пред закажаните локални гласања во октомври, повторно се засили тензијата.
Студентите по право во Белград организираа митинг барајќи одговорност за „кршење на српските права“ во Косово. На социјалните медиуми, организаторите ја обвинија владата на Србија за „предавство на Косово“.
Ултранационалистички и крајно десничарски групи - некои од нив забранети од Уставниот суд на Србија - се појавија заедно со студентите, иако присуствуваа само околу 1.000 луѓе. Ова беше многу помалку отколку на многу други протести.
Марш на српските муслимани
Кратко потоа, резолуција на Европскиот парламент ги осуди, како што ги нарече „националистички наративи“ во делови од протестното движење.
„Десницата апсолутно се обидува да ги преземе протестите, но не се толку големи. Само се погласни и подобро организирани“, изјави за РСЕ Душко Радосављевиќ, професор на Правниот и бизнис факултет на Универзитетот во Нови Сад.
Тој додаде дека појавувањето на екстремистички групи на демонстрациите често било инсценирано.
„Ова често се провокации организирани од безбедносните служби на државниот платен список, со цел да се создаде конфузија“, рече тој.
„Во поделено општество како нашето, многу студенти сè уште не можат да ја препознаат разликата помеѓу здрав патриотизам и национализам“, рече Борис Којчиновиќ, студент по филозофија од Нови Сад.
Тој се присети на националистите кои ги грабнаа знамињата на Европската Унија од демонстрантите, но додаде: „Чувствувам дека повеќето од нас се тука со една цел - да изградиме здраво општество“.
Студентите маршираат кон Нови Сад
Оваа порака одекна и во Санџак, регион во југозападна Србија со муслиманско мнозинство.
Марширајќи под пораката „Нема да нè разделите“, студентите од Санџак направија протестен марш од 400 километри до Нови Сад, пристигнувајќи на 1 ноември, за да ја одбележат годишнината.
Церемонијата на добредојде траеше повеќе од четири часа. Најголемата група - речиси 4.000 студенти кои пешачеа околу 80 километри од Белград - стигнаа во Нови Сад кратко пред полноќ.
„Чувството е неверојатно - овој број луѓе, оваа количина позитивна енергија и љубовта во воздухот се нешто што не може да се опише со зборови. Едноставно мора да се доживее“, изјави за РСЕ Марија, студентка од Нови Пазар.
Владимир Лекиќ, кој дојде од Младеновац, во близина на Белград, за да ги пречека студентите во Нови Сад, изјави за РСЕ дека во „нормалните земји“, барањата на демонстрантите „ќе беа исполнети одамна, а демонстрациите веќе ќе беа завршени“.
„Тука, луѓето мора да го дадат својот последен атом сила за да завршат нешто. Ова е голема студентска жртва - ќе видиме што ќе произлезе од тоа“, рече тој.
За време на претходните масовни протести во март, претседателот Вучиќ ја призна „огромната негативна енергија и гнев“ насочени кон властите и рече дека „ќе мора да се промениме самите“.
Сепак, студентските групи не се смирени, наведувајќи го недостигот на напредок во реформите и во повикувањето на одговорност на одговорните за катастрофата во Нови Сад.
