Ирма Грабовица имала 11 години кога во март 1993 година загинала од шрапнел од граната од шрапнел додека си играла во дворот на една зграда во Сараево.
За нејзиниот татко, Фикрет, животот тогаш запрел.
Речиси секој ден било убивано по едно дете за време на опсадата на Сараево која траеше 1.425 дена, според Здружението на родители на убиени деца.
Додека гранатите паѓале врз цивилите во Сараево, на околу дваесет километри оддалеченост мирно седел Радован Караџиќ - првиот претседател на тогаш самопрогласената Република Српска.
Психијатар, поет и на крајот воен злосторник - Караџиќ пред 30 години стана првиот политичар по Втората светска војна обвинет за најтешките воени злосторства против човештвото.
Меѓународниот кривичен суд за поранешна Југославија (МКТЈ) го обвини на 25 јули 1995 година.
Никој не може да ја врати Ирма, но за нејзиниот татко Фикрет, обвинението за злосторство во кое биле убивани и деца во тоа време значело многу.
Очекувањата за помирување и правда се стопиле во три децении негирање од Република Српска, вели тој.
„Обвинителството нема обвинение за убивање на 1.601 дете. По војната, по 2000 година, имаше повеќе оптимизам и надеж. Сега е полошо отколку тогаш“, вели тој.
Сенида Каровиќ ја изгуби ногата во војната. Таа денес сè уште се соочува со вознемиреност и страв, бидејќи реториката на Караџиќ, тврди таа, е жива.
„Се појавуваат стравови што нè враќаат во минатото и предизвикуваат недоверба и во владата и во судовите, бидејќи се чувствуваме немоќни“, вели таа.
Видете и ова: Триесет години од геноцидот во СребреницаНе се решени последиците од злосторството
Обвинет за геноцид, депортации, прогон, убиства и логори, Радован Караџиќ избега и се криеше 12 години.
Тој беше уапсен во 2008 година во Белград, под лажен идентитет Драган Дабиќ.
Беше осуден на доживотен затвор од Хашкиот трибунал, но политиката што ја застапуваше не исчезна.
Во Босна и Херцеговина, неговите предводници не се членови на Српската демократска партија (СДС), која ја основаше Караџиќ.
По неговото бегството, партијата потпиша документ за соработка со Хашкиот трибунал и почитување на Дејтонскиот мировен договор.
Иако сè уште десничарска и во опозиција, партијата активно соработува со меѓународни претставници, за разлика од клучните луѓе во владата собрани околу претседателот на РС, Милорад Додик.
Тие се под санкции од САД и Велика Британија и ја блокираат работата на државните институции, додека СДС работи на деблокирање и постигнување договор со своите партнери во Федерацијата на Босна и Херцеговина.
Волфганг Петрич, поранешниот висок меѓународен претставник во Босна и Херцеговина, во изјава за Радио Слободна Европа (РСЕ) изјави дека дел од политиката на Караџиќ сега ја наследува Милорад Додик.
Петрич верува дека дел од одговорноста лежи кај меѓународната заедница, која го изгубила интересот. Сепак, домашните сили сè уште не успеаја да изградат систем што би ја поставил вистината и помирувањето како основа на иднината.
„Помирувањето и визијата за помирување мора да бидат на прво место. Затоа, добро е што Караџиќ е во Хаг и што правните процедури се завршени, но политичките и социјалните последици сè уште не се разјаснети, а тоа е многу негативен дел од сето ова“, оценува Петрич.
Видете и ова: Рускиот претставник во ОН доби медал од Вучиќ за противењето на Резолуцијата за Сребреница„Попрофитабилно е да се одржуваат поделбите и недовербата“
„Бин Ладен на Европа“, така го нарече Караџиќ по неговото апсење еден од креаторите на Дејтонскиот договор, американскиот дипломат Ричард Холбрук.
Според него, тој беше „интелектуален лидер“ на злосторничката политика.
„Неговото отстранување од сцената енормно ќе помогне во создавањето стабилност. Не станува збор за некои далечни настани, ова се тековни настани од огромно историско значење“, рече Холбрук во тоа време.
Сепак, Бранко Тодоровиќ, претседател на Хелсиншкиот комитет на РС, верува дека негирањето на злосторствата и величењето на осудените воени злосторници покажуваат дека во Босна и Херцеговина не е направено ништо сериозно во однос на соочувањето со вистината.
„Требаше да научиме дека пресудите на Хашкиот трибунал не се напад врз нациите, туку врз поединци одговорни за злосторствата. Не научивме, затоа што не сакавме, затоа што беше политички попрофитабилно да се одржуваат поделбите и недовербата, отколку да се гради заеднички поглед на минатото како основа за иднината“, вели Тодоровиќ.
Намерно прикривање на злосторства
На почетокот на оваа година, Уставниот суд на Босна и Херцеговина забрани дел од часовите по историја за деветто одделение во Република Српска.
Во спорниот учебник, на Караџиќ му се претставува „исклучително важна улога во создавањето на РС“ и дека бил осуден на доживотен затвор во 2019 година.
Нема информации за злосторствата за кои беше осуден во Хашкиот трибунал.
За Мирсад Токача, директор на Центарот за истражување и документација, кој со години документира воени злосторства направени во текот на 90-тите, ова е доказ дека злосторствата намерно се прикриваат.
„Можеме да бидеме само делумно задоволни, бидејќи политичката идеја беше осудена, но не целосно, бидејќи последиците на терен останаа недопрени. И, всушност, ништо не сте постигнале. Реинтеграцијата на Босна не е можна врз основа на стари цели кои се уште се живи, бидејќи резултатите постигнати преку геноцид не се поништени“, смета тој, забележувајќи дека и Србија игра голема улога во сè.
Тамошната влада, предводена од претседателот Александар Вучиќ, активно води кампања против усвојувањето на Резолуцијата за геноцидот во Сребреница во Обединетите нации, а обвинетите за воени злосторства во Босна и Херцеговина, исто така, наоѓаат засолниште во Србија.
Видете и ова: Бошњачкиот совет побара државата да ги осуди сите кои се потсмеваат со геноцидот во СребреницаКолективна идентификација како симбол на промоција во медиумите
Ерик Горди, професор на Универзитетскиот колеџ во Лондон, верува дека коренот на проблемот лежи во националистичката политичка стратегија.
„Негирањето е поврзано со стравот. Ако признаеме дека некој е одговорен, тогаш целата нација ќе биде стигматизирана. И затоа криминалците се кријат во колективот“, вели Горди.
Целата кампања на негирање во изминатите 30 години се базира на ова, додава тој.
„Моментално сум во Србија и секогаш кога се споменува геноцидот, постои страв дека Србите ќе бидат геноциден народ. Тоа не постои, но функционира како симбол на тој страв што се промовира во медиумите“, истакнува Горди.
Зошто БиХ не е подобра три децении подоцна?
„Затоа што политичарите кои поттикнуваат омраза и го водат народот во насока на градење омраза ја носат одговорноста. Многу лидери од 1990-тите никогаш не ги претрпеа последиците. Нивните политички наследници ја продолжија истата реторика“, одговара Бранко Тодоровиќ.
9 јануари сè уште се слави како Ден на РС, кој Уставниот суд на БиХ двапати го прогласи за неуставен.
На тој датум во 1992 година, тогашното Собрание на српскиот народ во Босна и Херцеговина ја усвои Декларацијата за прогласување на Република на српскиот народ на БиХ, како независен ентитет, со цел припојување кон Југославија, која се распаѓаше.
Собранието на РС им додели плакети за нивниот придонес во нејзиното создавање на Радован Караџиќ, Билјана Плавшиќ и Момчило Краишник, осудени воени злосторници.
Затоа високиот претставник во 2021 година воведе закон со кој се казнува негирањето на геноцидот и величењето на воените злосторници.
И покрај ова, на влезот во Сараево, од каде што Армијата на РС испукуваше 300 гранати дневно, сè уште стои спомен-плоча посветена на Ратко Младиќ, командантот осуден за геноцид и злосторства против човештвото.
Еден од нив ја уби и Ирма, 11-годишното девојче кое си играше пред својата зграда.