Криза на повидок во македонската индустрија

Од почетокот на годинава се затворени десетина текстилни фабрики, а најавија заминување и две странски инвестиции кои броеја околу илјада вработени, како и намалено производство и заработка во рударската и автомобилската индустрија. Со овие проблеми најтешко се справуваат работниците.

„Ни рекоа, фирмата е во загуба, бројот на вработени бил зголемен и затоа мора да отпуштат луѓе“, вели млада мајка на две деца која е една од триесетината вработени кои со спогодбени договори останаа без работа во малиот рударски град на истокот во земјава, Македонска Каменица.

За неа, но и многумина како неа, сериозен предизвик е наоѓање на нова работа во градовите во внатрешноста.

Актуелната состојба во индустријата е резултат на комбинација од глобални пазарни случувања, од енергетската криза, политичката нестабилност, и нарушени глобални снабдувачки синџири, вели професорот на економскиот факултет во Прилеп, Димитар Николовски.

„Посебно се одразува во компаниите со странски капитал кои како подизведувачи, природно се најмногу интегрирани во глобалните снабдувачки синџири. Таков е случајот со автомобилската и текстилната индустрија, каде компаниите се условени од странски нарачки или се снабдуваат од странски добавувачи“, вели Николовски.

Според него, токму во овие сектори најсилно се чувствува притисокот на конкуренцијата која главно доаѓа од Азија.

„Во тој поглед, европските компании се многу поинертни и во најголем број случаи се приморани да ги следат трендовите што ги наметнуваат азиските компании“, додава тој.

Работниците во економски зони стравуваат за своите работни места, особено оние кои што извезуваат производи и делови за автомобили кои работат на гориво, велат од Сојузот на синдикати.

Две странски инвестиции ја напуштаат земјава

Најголем удар во моментов доаѓа од технолошко-индустриските развојни зони (ТИРЗ), каде две големи американски компании од автомобилската индустрија најавија затворање на своите фабрики, што наскоро ќе остави најмалку 1200 работници без работа.

Ирско-американската компанија „Аптив“, која се занимава со производство на автомобилски делови, планира да ја затвори својата фабрика во Бунарџик најдоцна до крајот на 2026 година, доколку не се променат условите на пaзарот на автомобилската индустрија. Ова за Радио Слободна Европа го потврди Дирекцијата за технолошки индустриски развојни зони (ТИРЗ).

Оваа компанија, според податоците на ТИРЗ, заклучно со октомври годинава, брои 500 вработени. Планот за нивно намалување ќе се одвива постепено, при што најавена е отприемнина за вработените. Но, странската инвестиција не си заминува поради мала заработка.

„Во 2024 година фирмата оствари најдобар финансиски резултат досега, приходи од 32 милиони евра и чиста добивка од 3,5 милиони евра. Според информациите што ги добивме, во рамки на глобалниот план за реструктуирање планираат постепено намалување на производствените активности со цел подготовка за евентуално преземање или продажба на бизнисот на друга мултинационална компанија, за што веќе се водат преговори“, се вели во одговорот од ТИРЗ.

Втората компанија, „Дура Аутомотив Системс“ (Dura Automotive Systems), која е регистрирана во ТИРЗ Бунарџик 2, исто така ќе стави клуч на врата. Веќе неколку месеци не произведува куќишта за батерии за електрични автомобили поради откажување на нарачките од главниот купувач-АУДИ.

Минатата година, оваа компанија имала околу 60 вработени, чиј број постепено го намалила годинава. Но, според најавата за инвестиција, што ја соопшти поранешниот премиер Зоран Заев во 2019 година, оваа компанија требаше да изгради три фабрички погони и да вработи илјада луѓе.

„Дура Аутомотиве заедно со Дура Стрекчерс во текот на 2022 година го достигнаа максималниот број од над 730 вработени. Дура Стрекчерс во 2023 година беше преземена од канадската компанија Линамар“, се вели во одговорот од ТИРЗ.

Од Дирекцијата истакнаа дека ревизори направиле проверка за исплатената државна помош за странските инвеститори кои најавија напуштање и утврдиле прекршувања на договорите. Потврдија дека се преземени мерки за враќање на државната помош во буџетот, но, не соопштија детали за тоа колку пари ќе треба да се вратат во буџетот.

Мицкоски : Не е крај на светот

По најавите дека странските компании „Аптив“ и „Дура“, го напуштат македонскиот пазар, премиерот Христијан Мицкоски рече дека нема простор за загриженост.

„Ќе има компании, и домашни и странски, што ќе се отвораат, ќе има и такви што ќе се затвораат. Тоа не треба да се сфаќа како крај на светот“, рече Мицкоски при посетата на компанијата „Костал“ во Охрид.

Во меѓувреме Владата најави нов бран странски инвестиции без да соопшти детали, освен дека очекува до крајот на годината четири до пет нови компании да потпишат договори за отворање погони.

„Би рекол дека сме едни од најконкурентните во Европа, и тоа го покажуваме и со бројки и со дела“, додаде премиерот.

Текстилната индустрија во слободен пад

Кризата не ја заобиколува ниту текстилната индустрија, каде што на истокот околу десет конфекциски фабрики ги затвориле вратите за само осум месеци поради намалени порачки од странски партнери.

„Само последните неколку месеци и во Кочани некои се затворија, некои ги купија нови газди бидејќи старите не можеа да опстојат. Ако пред десет години имаше можеби и над 50 конфекции, на секој чекор, сега дали има десетина“, раскажува за Радио Слободна Европа (РСЕ) 52-годишната Сања од Кочани, која повеќе од 30 години работи во текстилната индустрија.

Оваа гранка со години наназад бележи негативна тенденција, а од почетокот на годинава затворени се десетина текстилни фабрики само во источниот регион, говорат неформалните податоци што ги споделува претседателот на Собранието на Организацијата на работодавци на Македонија, Ангел Димитров, кој и самиот е дел од овој бизнис.

„Кризата со енергетиката, на која се приклучи и војната во Украина, заедно со стравот на граѓаните на Западот од нова војна таму, придонесуваат да опаѓа купување и побарувачката за текстилната индустрија“, вели Димитров за РСЕ.

Текстилниот сектор, кој вработува околу 25.000 лица, бележи континуиран пад на работници и извоз од 2010 година, тренд кој се засили по пандемијата, војната во Украина и економските проблеми во Германија – клучниот пазар.

Кризата, последните години, е засилена поради падот на побарувачката од Западна Европа, особено од Германија, смета Димитров.

Германскиот е најголемиот пазар каде оди македонскиот извоз од оваа индустрија – дури 65,2% од вкупниот реализиран извоз од оваа дејност во 2024, според податоците на Државниот завод за статистика, на кои се повикува и Здружението на текстилната и кожарската индустрија во рамки на Стопанската комора на Македонија.

Текстилниот сектор во Северна Македонија има учество од над 10% од вкупното индустриско производство, посочуваат од Министерството за економија и труд додавајќи дека најголем дел од компаниите работат кон производство со странски партнери главно од западноевропски земји. Но, и оттаму се свесни дека индустријата последните години „бележи негативна тенденција“.

„Анализите покажуваат дека таа е резултат на комбинација од фактори – промените на глобалните синџири на снабдување, зголемувањето на трошоците за енергенси и суровини, како и недостигот на квалификувана работна сила“, рекоа неодамна од Министерството за економија и труд за РСЕ.

За лошата економска состојба во која се наоѓа текстилната и кожарската индустрија говорат и бројките на Државниот завод за статистика. Според нив, овој сектор пред десет години броел 46.558 работници, додека во 2024 вкупниот број изнесувал 32.102 што значи за десет години има 14.456 помалку текстилни работници. Во периодот од 2015 до 2024 година, статистичките податоци покажуваат за речиси двојно е намалено учеството на текстилната индустрија во вкупниот извоз на државата ( од 14,6% на 6,15% ).

Најави за отпуштања во рударскиот сектор

Новите најави за можни отпуштања во рударската индустрија само ја зголемува бројката од над илјада работници кои годинава ќе бараат ново вработување.

Во рудникот за олово и цинк „Саса“ во Македонска Каменица, на 33 вработени им биле понудени пакети за спогодбено заминување со исплата на отпремнини. Дел од вработените со кои разговаравме стравуваат од дополнително намалување на бројот на вработени, односно на дел од нив да не им го продолжат договорот за работа.

Од Рудникот Саса во одговор за РСЕ, по објавувањето на текстот „Рударски „план за иднина“, со помалку вработени“ одговорија дека никој не е отпуштен од Саса.

„На одреден број вработени им беше дадена можност да потпишат доброволен спогодбен договор за напуштање на Саса, што доаѓаше со дарежлив финансиски пакет“, велат за РСЕ од Рудникот Саса.

Овој рудник е во сопственост на Централ Азија Металс, меѓународна компанија која го купи рудникот во 2017 година.

Како главни причини за намалувањето на бројот на вработените, од Рудникот Саса ги посочуваат зголемените трошоци, сложени геолошки услови и намалени нивоа на производство, коишто резултирале со финансиски загуби.

Според нивните анализи во периодот од 2019 до 2025 година, бројот на вработени во Саса бил зголемен за 11%, додека производството на руда е намалено за 7%, а производството на метален концентрат за 14%.

„ Планот ‘Подготвени за иднината’ е тешка, но неопходна иницијатива со која сакаме да го вратиме рудникот Саса во профитабилна состојба на краток рок и да ја обезбедиме неговата стабилност и одржливост на долг рок, со што се штити и иднината на нашата работна сила. Освен оперативните подобрувања, планот вклучува преглед на сите трошоци во компанијата, вклучително и на бројот на вработени“, се вели во одговорот на прашањата на РСЕ.

„Во периодот 2017–2024 година, Саса има уплатено 95,5 милиони долари даноци и давачки во државниот и локалниот буџет и вложила над 2,4 милиони долари во локалната заедница преку реализација на проекти во повеќе области“, се вели во нивното последно соопштение.

Рудникот Саса произведува олово и цинк во форма на метален концентрат, кој се извезува во Европската Унија. Според последната анализа од економскиот портал Пари.мк кој се повикува на податоци од Бизнис мрежа, во 2023 година прикажале приход од над 95,2 милиони евра од кои 17,4 милиони евра се добивка.

Лани, приходите се намалиле на 94,8 милиони евра, додека добивката бележи пад од 3,6 милиони евра, односно изнесува 13,8 милиони евра, покажуваат завршните сметки од Централен регистар.

Неизвесноста што ја донесе ситуацијата во Саса во малиот град со 4 илјади жители кој зависи од рударството, донесе страв од зголемување на бројот на невработени, но и трауми од минатото.

„ Кога во 2000-тите години рудникот беше затворен неколку години, Каменица беше град на духови“, вели еден од работниците во рудникот Саса кој по спогодбениот отказ ја прифатил понудата за работа во фирма за оддржување која ќе ја замени нивната работа во Рудникот.

Се намалува работата на рударите

Претседателот на СИЕР Игор Ѓерасов вели дека намалување на производството и бројот на вработените не е единствен случај само во рудникот Саса.

„На пример, во Мермерен комбинат Прилеп таму имаме членови, тоа е рудник за мермер, производството им е намалено за 15%, но во таа компанија нема најавено дека ќе има отпуштања“, додава тој.

Проблемите во најголемите индустрии во земјава како металната и рударската се гледаат и во статистичките податоци. Податоците од државниот завод за статистика за изминативе пет години покажуваат намалување на рударското производство. Тоа значи дека рудниците во земјава извлекуваат помалку минерали или руда отколку што тоа правеле порано.

Анализата на последните неколку соопштенија на Државниот завод за статистика од секторот „Рударство и вадење на камен“ во октомври 2024 година, во однос на октомври 2023 година, бележи опаѓање од 8.2%. Најголемиот пад е забележан лани во декември со 10% во споредба со истиот период во 2023.

Сликата не е подобра ни годинава. Јануарскиот статистички извештај од годинава покажува пад во вадењето камен од 5,1 процент во однос на јануари лани.

Со падот на производството се забележува и намалување на работниците

Бројот на работниците во секторот Рударство и вадење на камен во март 2025 година, во однос на март 2024 година, се намалил за 2.1 %, додека во јуни годинава, во однос на јуни 2024 година, се намалил за 2.5 %. Три месеци подоцна ситуацијата се повторува, па во септември годинава во однос на минатогодишниот септември, бројот на работници во секторот Рударство и вадење на камен се намалил за 2.0 %.

Последните статистички податоци од 2024 година, покажуваат дека 3.800 луѓе во земјава работат како рудари. Ситуацијата во металургијата е особено тешка.

Поранешниот „Фени“, сега познат како „Еуроникел индустри“, по две стечајни постапки сè уште не е вклучен во производство.

Дел од вработените со кои разговараше Радио Слободна Европа изјавија дека на работа се останати околу стотина луѓе кои се задолжени за оддржување на печките топли. Фабриката повеќе од 15 месеци не топи никеловата руда, клучна во светот во оваа ера на електрификација и батерии.

Еден од 130-те вработени, чија обврска е да ја одржува минимална температура во печките, вели дека со месечи чекаат ревизија од новите сопственици. Останатите 610 вработени во оваа компанија лани оваа време станаа технолошки вишок.

До објавувањето на овој текст од компанијата не одговорија на прашањата на Радио Слободна Европа.

Претходно годинава, двајца поранешни директори на оваа фабрика добија кривични пријави, под сомнение дека намерно ја довеле фабриката во исклучително неповолна положба преку договори со швајцарска компанија за набавка на материјали.

Кои се причините за лошата состојба на индустријата

Според аналитичарите, причините за ваквата состојба во која се наоѓа македонската индустрија се повеќе слојни, дел се во падот на берзанските цени на металите, особено никелот и фероникелот, кои станаа нестабилни поради преплавувањето на пазарот од Индонезија (која дава државни субвенции) и намалената потрошувачка од Кина. Тоа го наметнува прашањето за можна нова економска криза во земјава.

Дополнително на кризата влијаат и високите енергетски трошоци. Во производството на никел, енергијата учествува со 40-50% од трошоците.

Според професорот Николовски македонската економија како мала и отворена економија има мал маневрски простор. Тој објаснува дека во иднина за да се одбегнат ваквите негативни бранови, односно да се превенираат потребно е да се инвестира во клучните домашни сектори, како производство на храна, информатика, електро-машинска индустрија, одржливи градежни материјали и тн.

Таквиот план е можен со подобрување на вештините на работната сила преку континуирани реформи во средното стручно и високото образование, активни мерки за доквалификација на невработените и засилување на улогата на неформалното образование, вели Николовски. Тој додава дека на овој начин македонската економија би станала поконкурентна и поотпорна на глобалните нестабилности.