Во Белата куќа беше потпишан мировен договор меѓу Азербејџан и Ерменија, со посредство на претседателот на Соединетите Американски Држави, Доналд Трамп.
Лидерите на двете земји - азербејџанскиот претседател Илхам Алиев и ерменскиот премиер Никол Пашинјан - доцна синоќа (8.8.2025) по европско време, потпишаа заедничка декларација со која се обврзуваат на траен прекин на непријателствата, воспоставување трговски и дипломатски односи и меѓусебно почитување на суверенитетот и територијалниот интегритет на другите.
„Конечно успеавме да донесеме мир“, рече Трамп.
„Ова е почеток на нова ера на соработка, стабилност и просперитет во Јужен Кавказ.“
Договорот, исто така, вклучува потпишување на билатерални договори меѓу Соединетите Американски Држави и двете земји, насочени кон проширување на соработката во областите на енергијата, трговијата, технологијата - вклучително и вештачката интелигенција - и безбедноста.
„Ги отстрануваме ограничувањата за одбранбена соработка меѓу Соединетите Американски Држави и Азербејџан. Ова е голема работа“, додаде Трамп.
Посебен фокус беше ставен на развојот на „Трамповата рута за меѓународен мир и просперитет“, транзитен коридор од 20 милји што ќе ги поврзува двете земји и ќе служи како клучна инфраструктура за транспорт, енергија и дигитални комуникации.
Азербејџанскиот претседател Илхам Алиев рече дека договорот „ја врти страницата на конфликтот и крвопролевањето“ и обезбедува „светла и безбедна иднина за нашите деца“.
Ерменскиот премиер Никол Пашинјан нагласи дека декларацијата „дава надеж и сигурност дека отвораме поглавје за мир, просперитет, безбедност и економска соработка во Јужен Кавказ“.
Договорот доаѓа по децении тензии и конфликти меѓу двете земји, особено околу спорниот регион Нагорно-Карабах. Улогата на САД во посредувањето и потпишувањето на договорот дополнително го зацврстува американското влијание во регионот, а воедно отвора врата за нови форми на соработка и стабилност.
На 6 август, прес-службата на Ерменија соопшти дека Пашинјан ќе ги посети Соединетите Држави и ќе одржи билатерални и трилатерални средби со Трамп и Алиев „за да промовира мир, просперитет и економска соработка во регионот“.
Сепак, до објавите на Трамп на социјалните мрежи на 7 август, немаше дефинитивни изјави од ниту една од трите влади за тоа дали ќе биде потпишан мировен договор.
Економските договори би можеле да постават основа за повторно отворање на стратешки транспортен коридор низ Јужен Кавказ, кој е затворен од почетокот на 1990-тите.
Според американските претставници цитирани во медиумските извештаи под услов на анонимност, договорите би им дале на САД право на закуп да го развиваат коридорот Зангезур и да го наречат Трампов пат за меѓународен мир и просперитет (TRIPP).
Тој би го поврзал Азербејџан со неговиот регион Нахчиван, кој е одделен од остатокот од земјата со дел од ерменската територија широк 20 милји, и на крајот би вклучил железница, нафтоводи и гасоводи и фибер-оптички линии, овозможувајќи движење на стоки, а на крајот и на луѓе.
Договорот не бара од САД да платат за изградбата на транзитниот коридор, туку наместо тоа ги повикува приватните корпорации да го развијат. Договорот беше постигнат по посетата на американскиот специјален претставник Стив Виткоф на Баку претходно оваа година и по продолжените разговори меѓу страните.
Чекори за подобрување на врските
Ерменија и Азербејџан водеа две големи војни за регионот познат како Нагорно-Карабах откако стекнаа независност по распадот на Советскиот Сојуз во 1991 година.
Двете јужнокавкаски земји презедоа значајни чекори за подобрување на врските од последниот голем вооружен конфликт во 2020 година и последователниот егзодус на етничките Ерменци од спорниот регион, кој официјалните лица во Ереван сега го признаваат како суверена азербејџанска територија.
Иако меѓународно признатата финализирање на текстот на мировниот договор беше објавена во март по години билатерални преговори, документот сè уште не е потпишан.
Азербејџан постојано го условува потпишувањето на договорот со тоа што Ерменија ќе отстрани од својот устав упатување на Декларацијата за независност од 1990 година, која пак го цитира актот за обединување од 1989 година усвоен од законодавните тела на Советска Ерменија и Нагорно-Карабах, и со согласност за распуштање на Минската група на Организацијата за безбедност и соработка во Европа (ОБСЕ) - единственото меѓународно посредничко тело, предводено од САД, Франција и Русија, кое со децении бара преговарачко решение за конфликтот во Нагорно-Карабах.
Ерменија ефикасно се согласи со обете барања, сепак, тврдејќи дека во принцип усвојувањето на нов устав во следните неколку години треба да остане внатрешно прашање на Ерменија и дека заедничко барање до ОБСЕ за распуштање на Минската група би можело да се поднесе истовремено со потпишувањето на мировниот договор. Сепак, ова не се единствените прашања што стојат на патот на конечен договор.
Гранични прашања
Во уште еден дипломатски пробив поздравен од меѓународната заедница, Ерменија и Азербејџан го спроведоа првото обележување и демаркација на 13-километарски дел од нивната северна граница во пролет-лето 2024 година. Како резултат на тоа, ерменската војска се повлече од четири ненаселени села кои беа дел од Советски Азербејџан пред избувнувањето на војната меѓу двете земји во раните 1990-ти.
Двете страни се согласија да го продолжат процесот на обележување и демаркација на границата, но во текот на изминатата година не е постигнат никаков напредок во другите делови од границата - каде што Ерменија тврди дека Азербејџан сè уште окупира повеќе од 200 квадратни километри од нејзината територија.
Ерменската опозиција ја осуди контроверзната демаркација и понатамошните дипломатски потези на Ереван како „капитулација“, повикувајќи на оставка на Пашинјан. Сепак, тековните улични протести и опозициските собири што привлекоа илјадници луѓе во мај и јуни 2024 година на крајот замреа, а ерменскиот премиер тврдеше дека стремежот на неговата влада за одржлив мир со Азербејџан сè уште ужива широка јавна поддршка.
Коридор Зангезур
Според една од клаузулите од договорот за прекин на огнот од 2020 година, посредуван од Москва, со кој заврши крвавата 44-дневна војна во Нагорно-Карабах, Ерменија треба да ја гарантира „безбедноста на транспортните врски“ помеѓу копнениот Азербејџан и неговата западна енклава Нахчиван, обезбедувајќи „непречено движење на граѓани, возила и товар во двата правци“.
Ерменија, која е без излез на море од Азербејџан и Турција, инсистираше дека секоја транзитна рута мора да биде дел од поширок регионален процес на деблокада и мора да го почитува суверенитетот, јурисдикцијата и територијалниот интегритет на Ерменија. Официјалните лица во Ереван ја отфрлија идејата, па дури и наративот за екстратериторијален коридор, нарекувајќи ја прикриена територијална претензија од страна на Азербејџан.
Не можејќи да постигнат заедничко решение, Азербејџан и Ерменија во 2024 година посочија дека прашањето за поврзаноста ќе се реши одделно од поширок мировен договор.
Според договорот за прекин на огнот од 2020 година, контролата врз транспортните врски меѓу Ерменија и Азербејџан требаше да ја врши руската гранична служба на ФСБ.
Сепак, по низа настани - вклучувајќи го и неуспехот на руските мировници да го заштитат ерменското население во регионот за време на азербејџанската офанзива во септември 2023 година и нивното последователно повлекување - Ерменија ја промени својата геополитичка ориентација, дистанцирајќи се од Москва и усогласувајќи се повеќе со Западот. Улога на Соединетите Американски Држави
Разговорите за можна вмешаност на САД во управувањето со патот како дел од решението за долготрајниот спор се појавија околу времето на самитот на 10 јули меѓу Пашинјан и Алиев во Абу Даби, каде што петчасовните разговори наводно се фокусираа и на прашањата за поврзаност.
Амбасадорот на САД во Турција, Томас Барак, конкретно посочи дека Вашингтон предложил 100-годишен закуп за таква транспортна врска во обид да се олесни мировниот договор меѓу двете земји од Јужен Кавказ.
„Тие [Ерменија и Азербејџан] се борат за 32 километри пат, но ова не е шега“, им рече Барак на новинарите во Њујорк на 11 јули. „Тоа трае веќе една деценија - 32 километри пат“.
Портпаролот на Пашинјан, Назели Багдасаријан, ја отфрли идејата за закуп, но на прес-конференција на 16 јули, ерменскиот премиер потврди дека САД предложиле американска компанија да се грижи за транзитот на луѓе и товар преку Суник.
Багдасаријан сигнализираше подготвеност на Ереван да го „препушти“ управувањето со рутата Суник на трета страна, вклучувајќи американска компанија или новоформирано заедничко претпријатие, инсистирајќи дека Ерменија мора да го задржи суверенитетот над својот единствен регион што граничи со Иран.
„Многу зборуваме за железници и автопати, но во овој контекст зборуваме и за цевководи, далноводи, телекомуникациски кабли, а ова е инфраструктура што треба да се управува и создава“, рече тој.
Алиев, пак, ги повтори своите барања.
„Азербејџанскиот товар и граѓаните не треба да ги гледаат лицата на ерменските граничари или на некој друг“, рече тој во јули, обновувајќи го притисокот врз Ереван. „Не треба да има физички контакт и мора да се воведат гарантирани безбедносни мерки за да се обезбеди дека нашите луѓе и товар можат слободно да минуваат“.
Ерменската влада ги отфрли овие тврдења. Во меѓувреме, опозициските партии во Ерменија повикуваат на поширок дијалог - не само за отворање на оваа специфична транзитна рута, туку на сите рути во регионот - со цел да се стави крај на тековната блокада на Ерменија.
Реакции на регионалните играчи
Одржливиот мир и отворањето на транзитна рута низ Ерменија имаат потенцијал да ги поврзат богатите со нафта и гас Кавказ и Централна Азија со Европа, заобиколувајќи ги Русија и Иран.
И Русија и Иран изразија загриженост за потенцијалното присуство на САД во стратешкиот регион Суник на Ерменија, кој граничи со Иран.
Москва го обвини Вашингтон дека се обидува да го наруши ерменско-азербејџанскиот мировен процес и да ги маргинализира регионалните сили.
„Западниците имаат за цел да го пренасочат процесот на помирување меѓу Баку и Ереван по нивните патеки“, изјави Марија Захарова, портпаролка на руското Министерство за надворешни работи, на брифинг за медиумите на 24 јули. „Исто така, знаеме каде обично водат овие патеки... Ова може да доведе до нерамнотежа во безбедносниот систем во регионот.“
Иран, исто така, изрази силно противење на секој договор за кој верува дека би можел да ја загрози неговата северна граница со Ерменија.
Висок советник на иранскиот врховен лидер, ајатолахот Али Хамнеи, ги предупреди земјите „во или надвор од регионот“ да престанат да бараат копнен коридор за Азербејџан што би минувал низ ерменскиот регион што граничи со Исламската Република.
„Уште еднаш, некои претенциозни влади, рамнодушни кон сопствените интереси и интересите на регионот, го покренаа прашањето за коридорот Зангезур и тропаат на секоја врата за да ги унапредат своите нелегитимни цели во Јужен Кавказ“, рече Али Акбар Велајати во објава на X Network на 4 август, откако се појавија извештаи дека Трамп ќе ги угости ерменските и азербејџанските лидери во Белата куќа.
Случајот на Трамп со „Нобеловата награда за мир“
Набљудувачите сугерираат дека средбата во Белата куќа на 8 август би можела да послужи како можност Трамп да го зајакне својот аргумент за Нобеловата награда за мир.
Белата куќа тврди дека Трамп успешно ставил крај на неколку глобални конфликти, вклучувајќи ги оние меѓу Тајланд и Камбоџа, Израел и Иран, Руанда и Демократска Република Конго, Индија и Пакистан, Србија и Косово, и Египет и Етиопија.
Сепак, како што покажува искуството со други долгогодишни конфликти како оние во Косово и Србија, самото потпишување договори не обезбедува траен мир и стабилност. Длабоко вкоренетите прашања остануваат, вклучувајќи ги нерешените спорови околу враќањето на раселените Ерменци од Нагорно-Карабах и судбината на ерменските воени заробеници кои сè уште се наоѓаат во Баку. Покрај тоа, децениите непријателство меѓу двете нации - кои датираат повеќе од 40 години - продолжуваат да го попречуваат значајното помирување.
Ерменско-азербејџанското соопштение во Вашингтон ќе се совпадне и со истекот на „ултиматумот“ на Трамп до рускиот претседател Владимир Путин на 8 август за прекин на војната во Украина. Набљудувачите веруваат дека пробивот на Кавказот би можел да помогне во ублажување на дипломатскиот неуспех ако Москва го отфрли барањето на Вашингтон.
